بررسی و ارزیابی روش های فعلی دریافت منابع مالی حاصل از صادرات گاز به عراق و ارائه پیشنهادهایی برای اصلاح سازوکار دریافت بهای گاز صادراتی
یکی از مهم ترین زمینه های همکاری با کشورهای منطقه، همکاری در موضوعات زیرساختی مانند تامین انرژی است که از تعاملات راهبردی کشور به شمار می آید و موجب تقویت همکاری های اقتصادی منطقه ای می شود. با این حال، بروز چالش هایی مشابه آنچه میان ایران و عراق در خصوص صادرات گاز به این کشور رخ داده، نشان می دهد که در صورت عدم رعایت ملاحظات فنی، این همکاری ممکن است به مسئله ای جدی میان دو کشور تبدیل شود که از یک سو منافع اقتصادی آن ها را تهدید کرده و از سوی دیگر بستری برای دخالت بیشتر کشورهای غیرمنطقه ای در روابط دوجانبه ایران و عراق فراهم کند.
ضرورت و اهداف پژوهش
پس از تهاجم آمریکا به عراق و سقوط رژیم صدام حسین، مقامات عراقی و ایرانی با هدف توسعه همکاری های اقتصادی دوجانبه، پروژه های مختلفی را در زمینه های تجاری و اقتصادی تعریف کردند که یکی از آن ها پروژه صادرات گاز ایران به عراق بود. در این راستا، در سال های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ دو تفاهم نامه و در سال های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۴ دو قرارداد در خصوص صادرات گاز به عراق امضا شدند. در نهایت، این طرح در خرداد ماه سال ۱۳۹۶ اجرایی شد. اگرچه پیش بینی شده بود که این همکاری سالانه تا ۴ میلیارد دلار برای ایران ارزآوری داشته باشد، اما طی سال های گذشته همواره مسئله پرداخت بدهی ها از سوی طرف عراقی و بلوکه شدن پول ایران در بانک عراقی TBI مطرح بوده است.
طرف های عراقی ادعا می کنند که پول ایران را پرداخت کرده اند و این ایران است که به دلیل تحریم های آمریکا نمی تواند از این پول ها استفاده کند، در حالی که دیگر اقدامات حقوقی برای استفاده ایران از این پول ها را وظیفه خود نمی دانند. از سوی دیگر، طرف ایرانی نیز در مقاطعی از سال های گذشته اقدام به کاهش یا قطع صادرات گاز به عراق کرده است. در این میان، بررسی مسائل فنی و حقوقی چرایی و چگونگی بروز این چالش ها، موضوعی است که در این گزارش مورد توجه قرار گرفته است. از این رو، ارزیابی روش های فعلی دریافت منابع مالی حاصل از صادرات گاز و ارائه پیشنهادهایی برای اصلاح سازوکار دریافت بهای گاز صادراتی از جمله بخش هایی هستند که در گزارش حاضر به آن ها پرداخته شده است.
بررسی و ارزیابی روش های فعلی دریافت منابع مالی حاصل از صادرات گاز
در حال حاضر، منابع ارزی حاصل از صادرات گاز ایران به عراق سالانه حدود ۴ میلیارد دلار است که به صورت ماهانه به حساب های ایران در بانک TBI واریز می شود و به حدود ۱۰ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار مطالبات بلوکه شده سابق اضافه می شود. در چنین شرایطی، ضروری است که اقدامات و روش های دریافت پول حاصل از این صادرات به دقت بررسی و ارزیابی شوند. برخی از این روش ها به شرح زیر هستند:
دریافت بخشی از مطالبات به صورت نقدی
دریافت مطالبات به صورت نقدی، به عنوان یکی از روش های دریافت پول، گاهی توسط رسانه ها مطرح شده است. به عنوان مثال، در سفر وزیر نیرو و فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران در خرداد ۱۳۹۹ اعلام شد که مبلغی حدود ۴۰۰ میلیون دلار از طرف عراقی وصول شده است که گفته می شود بخشی از آن به صورت نقدی وارد کشور شده است. هرچند که دریافت مطالبات به صورت نقدی می تواند به افزایش ذخایر اسکناس کشور کمک کند، این ارزها تنها برای فعالیت هایی چون مداخله در بازار نقدی ارز و مدیریت نرخ و دیگر نیازهای ارزی به صورت اسکناس قابل استفاده هستند. در وضعیتی که کشور نیاز به ارز برای تجارت کالایی دارد، دریافت مطالبات به صورت نقدی ضروری نیست و جذابیت زیادی برای بانک مرکزی ندارد.
استفاده از منابع ارزی برای تامین کالاهای اساسی و دارو
این منابع ارزی می توانند به دو روش برای تامین کالاهای اساسی و دارو استفاده شوند:
انتقال منابع از بانک TBI به بانک های دیگر: برای واریز این منابع به حساب تامین کنندگان خارجی، طرف ایرانی باید درخواست انتقال وجه به بانک TBI بدهد و اسناد مربوط به معامله تجاری را ارائه کند. این روند نیاز به همکاری و هماهنگی با نهادهای آمریکایی برای رفع مسائل مربوط به تحریم ها دارد.
پرداخت به حساب تامین کنندگان در بانک TBI: در سال ۱۴۰۰، با واردات حدود ۱ میلیارد دلار کالاهای اساسی از عراق، منابع ارزی در بانک TBI به حساب تامین کنندگان واریز شد. هرچند که این روش مشکلاتی همچون ضعف عراق در تجارت خارجی و زیرساخت های حمل و نقل داشته، اما به عنوان یکی از روش های جایگزین مطرح است.پیشنهادهایی برای اصلاح سازوکار دریافت بهای گاز صادراتی
بررسی روش های فعلی دریافت بهای گاز صادراتی و چالش های موجود در پرداخت ها، از جمله بلوکه شدن پول های ایران و قطع صادرات گاز، نشان می دهد که لازم است دو کشور با تغییر سازوکارهای قبلی، روش های جدیدی برای تسویه بدهی و دریافت/پرداخت بهای گاز صادراتی طراحی کنند. برخی از این پیشنهادها عبارتند از:
تغییر در بند ارز پرداخت و محل پرداخت: پیشنهاد می شود که محاسبه ارزش گاز صادراتی همچنان به ارز دلار باقی بماند، اما ارز پرداخت به ارزهای دیگری مانند یوآن چین، روپیه هند و روبل روسیه تغییر یابد. این تغییر می تواند پاسخگوی بخشی از نیازهای ارزی کشور برای واردات از چین، هند و روسیه باشد.
تغییر در بند اجرای تعهدات خریدار: پیشنهاد می‌شود در قرارداد جدید با طرف عراقی، سازکاری مشابه شکل زیر در نظر گرفته شود که طبق آن در صورت عدم پرداخت ریال از حساب طرف عراقی به شرکت ملی گاز ایران، تعهد پرداخت خریدار نهایی نشده و مطابق مفاد قرارداد، ایران این حق را دارد که پس از ایام مشخصی، گاز صادراتی را قطع کند.
افزودن بند دریافت پیش‌پرداخت بهای گاز صادراتی: پیشنهاد می‌شود برای اطمینان بیشتر از وصول مطالبات، سازکار دریافت بهای گاز صادراتی پیش از صادرات گاز آغاز شود، به این صورت که در ابتدای هر ماه، مبلغی اولیه (مثال ۷۰ درصد بهای گاز تعهدشده از طرف ایران) از طرف عراقی مطابق سازکار پیشنهادی دریافت و در انتهای ماه، مابقی آن دریافت شود. روند این سازکار به شکل زیر خواهد بود.
افزودن شرط عدم اجرای اقدامات طرف‌های ثالث با تاثیر منفی بر قرارداد موجود میان طرفین: در راستای اصلاح متن قرارداد، ضروری است این موضوع در متن توافق انتقال گاز میان ایران و عراق مطرح شود که «طرفین قرارداد به طور قطعی از ترتیب اثر دادن به هرگونه اقدام طرف یا طرف‌های ثالث که فارغ از ماهیت، مخل پرداخت بهای گاز صادراتی توسط خریدار یا محل دسترسی فروشنده به منابع ارزی پرداخت شده توسط خریدار می‌شود، خودداری خواهند نمود.»
استفاده از منابع ارزی برای سرمایه گذاری صادرات محور در عراق: یکی دیگر از روش های استفاده از منابع ارزی، سرمایه گذاری در پروژه های بزرگ در عراق است. این پروژه ها می توانند در بلندمدت اثرات مثبتی بر اقتصاد ایران داشته باشند. پیشنهاد می شود که حداکثر ۲۰ درصد از مطالبات فعلی (حدود ۲ میلیارد دلار) به عنوان وام ارزی در اختیار شرکت های ایرانی قرار گیرد و از طریق درآمد حاصل از این پروژه ها به کشور بازگردد.جمع بندی
پس از تهاجم آمریکا به عراق و سقوط رژیم صدام حسین، مقامات عراقی و ایرانی با هدف توسعه همکاری های اقتصادی دوجانبه، پروژه های مختلفی را در زمینه های تجاری و اقتصادی تعریف کردند که یکی از آن ها پروژه صادرات گاز ایران به عراق بود. صادرات گاز ایران به عراق در سال های اخیر با چالش هایی نظیر بلوکه شدن مطالبات و مشکلات در پرداخت ها مواجه بوده است. بررسی روش های فعلی دریافت بهای گاز و مشکلات مربوط به آن، نیاز به اصلاح سازوکارها را نشان می دهد. پیشنهادهایی مانند تغییر سازکار پرداخت، استفاده از منابع ارزی برای سرمایه گذاری در عراق و اصلاح بندهای قرارداد می توانند راه حل هایی برای بهبود وضعیت موجود باشند.
