نگاهی بر سینمای دفاع مقدس در جشنواره فیلم فجر / دهه ۸۰ و طنز جنگی

جشنواره فیلم فجر به عنوان مهم‌ترین رویداد سینمایی کشور، هرساله شاهد حضور و شرکت فیلم های بسیاری در حوزه سینمای دفاع مقدس است. فیلم هایی که هرکدام بنا به شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه از ابعاد گوناگونی به مسئله جنگ و دفاع از کشور پرداخته اند. رویکردهای گوناگون در روایتگری آثار سینمای دفاع مقدس در دهه های مختلف جشنواره فیلم فجر از جمله مباحث حائز اهمیت است. گذر زمان و شرایط مختلف اجتماعی سیاسی، حضور کارگردانان به نام در عرصه سینمای دفاع مقدس، توجه کارگردانان جوان در روایت رویدادهای جنگ، حذف نگاه یکجانبه و حمایت‌گری سازمان و نهادهای مختلف کشور همگی سبب ایجاد تنوع در نگرش و پرداخت به این سبک از فیلمسازی شده است.

دهه ۶۰ و کارگردانانِ رزمنده 

سینمای دفاع مقدس در دهه ۶۰ را می توان سینمایی پر اتفاق دانست. بیشتر فیلم های جنگی در این دوره با کمترین امکانات توسط کارگردانانی که خود سابقه جبهه و جنگ داشتند ساخته و  با مضمون جنگ ایران عراق و با خط داستانی متفاوت عرضه شد. دهه ۷۰ را اما می توان دهه پرکار سینمای دفاع مقدس با حضور بیشترین تعداد آثار جنگی در جشنواره فجر دانست. دهه‌ای که بیشترین سیمرغ‌ها در زمین آثای دفاع مقدس به پرواز درآمدند. اغلب فیلم‌های جنگی در این دهه، بر اساس تکنیک‌ها، سرمایه‌های کلان و گذر از داستان های خطی و ساده با مضمون و ساختارهای متفاوت روی پرده سینماها رفتند. «آژانس شیشه‌ای» به‌عنوان بهترین فیلم حاتمی‌كیا، نقطه عطفی در زمینه سینمای جنگ و همچنین آیینه تمام‌نمایی از شرایط روز جامعه یکی از آثار مهم دهه هفتاد است.

دهه ۸۰ و طنز جنگی 

سینمای دفاع مقدس دردهه ۸۰ سینمایی متفاوت و البته کم رونق بود. سینمایی که در آن رویکرد فیلمنامه نویسان به سمت مضامین طنز جنگی و ارزش های آن سوق داده شد. سه گانه «اخراجی‌ها» در دهه هشتاد و تغییر رویکرد در متن فیلمنامه ها به سوی گونه طنز از جمله اتفاقات این دهه از جشنواره فیلم فجر بود. با آنکه در این دهه فیلم های جنگی افت قابل توجهی کردند اما همان تعداد محدود آثار توانست با این تغییر رویکرد سبکی مخاطبان بسیاری را به سینماها بکشاند و پرفروش‌ترین فیلم های سینمای دفاع مقدس را به این دهه اختصاص دهد. در این دوره مشخص شد مخاطبان ژانر جنگی را در کنار سبک طنز و نگاهی متفاوت به مسائل پیرامون آن بیشتر می پسندند. «دوئل» به کارگردانی احمدرضا درویش دیگر فیلم‌ جنگی دهه ۸۰ بود؛ فیلمی که در دوران ساخت خود سرو صدای فراوانی کرد و یکی از پرخرج‌ترین فیلم‌های سینمایی در ژانر دفاع مقدس معرفی شد و بیشتر از آنکه فیلم خوبی در عرصه سینمای دفاع مقدس باشد، فیلمی پرحاشیه‌ بود. این فیلم در بیست و دومین دوره جشنواره فیلم فجر موفق به دریافت۸ سیمرغ بلورین شد. در این دهه فیلم «به نام پدر» را می توان جز اولین سینمایی هایی دانست که مضمون ارزش‌های جنگ را مطرح کرده است. این فیلم با موضوع جنگ در جشنواره فیلم فجر در ده رشته نامزد دریافت سیمرغ شد و از آن بین، چهار سیمرغ‌ را ازآن خود کرد.

دهه ۹۰ و زاویه دید متفاوت 

دهه ۹۰ دهه ی تولید بهترین فیلم‌های دفاع مقدس با مضامین و زاویه دید متفاوت است. ظهور کارگردانان جوان و درخشش کار اولی‌ها در کنار بزرگان و صاحب نامان این ژانر در این دهه قابل توجه است. دهه‌ای که به علت رشد تکنولوژی و ابعاد فنی سینما، رشد کمی و کیفی را در این ژانر رقم زد. در این دهه آثار با محوریت رخدادهای سال ۵۷ و انقلاب اسلامی، شخصیت فرماندهان دفاع مقدس و شهدای مدافع حرم تولید شد. حضور محمدحسین مهدویان در کنار کارگردانانی همچون حاتمی کیا در این دهه باعث شد تا از زوایای مختلفی به مسئله دفاع مقدس پرداخته شود.

فیلم سینمایی «چ» نیز اثر موفق دیگری از ابراهیم حاتمی‌کیا که اتفاقات بیست و پنجم تا بیست و هفتم مردادسال ۱۳۵۸ و مجاهدت شهید مصطفی چمران را روایت می‌کند. این فیلم در سی و دومین جشنواره فیلم فجر، موفق به دریافت ۶سیمرغ بلورین شد. فیلم سینمایی «ایستاده در غبار» به کارگردانی محمدحسین مهدویان برنده ۳ سیمرغ بلورین از سی و چهارمین جشنواره فیلم فجر نیر در این دهه فیلمی درباره زندگی احمد متوسلیان فرمانده لشکر ۲۷ محمد رسول‌الله در هشت سال جنگ تحمیلی ایران و عراق است. با این فیلم بود که محمدحسین مهدویان به عنوان اولین کارگردان جوان و خوش فکر در این ژانر معرفی شد. مهدویان با «ماجرای نیمروز ۱ و ۲» این تفکر که حاتمی کیای دیگری در سینما ظهور کرده را قوت بخشید؛ البته با گذشت زمان و تولیدات بعدی مهدویان این تفکر که بتوان او را کارگردانی همچون حاتمی کیا دانست منتفی شد. اثر بعدی مهدویان در ژانر جنگی «درخت گردو» است که با نگاهی متفاوت و به دور از ملی‌گرایی به مسئله‌ی بمب باران شیمیایی سردشت پرداخته است.

ظهور زنان در سینمای دفاع مقدس

دهه ۹۰ را می‌توان از نظر حضور سینماگران زن در عرصه ساخت فیلم در ژانر جنگی نیز مورد بررسی قرار داد. پرداخت به مسئله مادران و همسران شهدا به شکل پررنگ در این دهه موج جدیدی را در این ژانر به وجود آورد. سینمایی «شیار ۱۴۳» فیلم جنگی که تمرکزش بر وضعیت خانواده شهیدان و مفقودالاثران در نبود عزیزانشان است. نرگس آبیار با ساخت این فیلم توانست هنر خود را در فیلم‌سازی، به خصوص در ژانر جنگی نشان دهد و از زاویه‌ای دیگر به مسئله جنگ با نگاهی زنانه نگاه کند. منیره قیدی هم در «ویلایی‌ها» توانست اولین فیلم بلند سینمایی خود در این ژانر را بسازد. سینمایی «ویلایی‌ها» هم با نگاهی جدید روایتگر داستان خانواده‌های فرماندهان جنگی است که در جبهه مشغول به جنگ هستند و زنان و فرزندان آن‌ها در یک شهرک کوچک در نزدیکی محل جنگ زندگی می‌کنند. در طول این فیلم شاهد مشکلات و نگرانی‌های خانواده‌های فرماندهان در نبود آنان هستیم. منیره قیدی در چهلمین فیلم فجر نیز با یک اثر دیگر در این ژانر بار دیگر حضور پیدا کرده است.

جشنواره فیلم فجر در هر دوره خود شاهد حضور فیلم های متعددی در ژانر جنگی و حوزه دفاع مقدس بوده است. در هر دهه با تغییرات مختلف اجتماعی و سیاسی رویکردهای پرداخت به این ژانر تغییر کرده. در این دهه با گذر از رویکردهای اولیه و پرداخت صرف به مسئله جنگ و رخدادهای پیرامون آن، فیلم‌ها به سمت برداشت‌های متنوع و آزادتری از این موضوع رفته اند. پرداخت از زوایای متفاوت و ورود طیف های مختلف فیلمسازان با سلایق متفاوت سیاسی در گذر زمان سبب پویایی بیشتر این ژانر خواهد شد. جشنواره امسال فیلم فجر هم در چهلمین ایستگاه خود با  فیلم‌های «۲۸۸۸»، «موقعیت مهدی (باکری)» و «دسته دختران» در ساختارهای متفاوت به مسئله جنگ و رخداد های پیرامون آن پرداخته است که باید دید تا چه اندازه امسال شاهد رویکرد نو در این ژانر توسط فیلمسازان خواهیم بود.

فاطمه قربانی