رجب طیب اردوغان پس از بیش از یک دهه حمایت از اپوزیسیون سوریه و پذیرش بیش از ۳ میلیون پناهجوی سوری، به نظر می‌رسد که از سقوط رژیم بشار اسد بهره‌برداری خواهد کرد. این تحولات می‌تواند موقعیت ترکیه را در رقابت با قدرت‌های منطقه‌ای تقویت کرده و فرصت‌هایی در بازسازی سوریه و توسعه روابط تجاری فراهم کند.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، به نظر می‌رسد که از بزرگ‌ترین برندگان سقوط نظام بشار اسد باشد. پس از بیش از یک دهه دست و پنجه نرم کردن با بحران‌های امنیتی و انزوای دیپلماتیک ناشی از جنگ داخلی سوریه، که به شدت مرز‌های ترکیه را تحت فشار قرار داده بود، اردوغان روز شنبه در شهر گازیانتپ، یکی از شهر‌های مرزی ترکیه که به واسطه جنگ و سیل بی‌سابقه پناهندگان تغییرات گسترده‌ای را تجربه کرده است، اعلام کرد که «یک واقعیت دیپلماتیک و سیاسی جدید در سوریه» به وجود آمده است. این اظهارات پس از بیش از ده سال حمایت ترکیه از اپوزیسیون مسلح سوریه مطرح می‌شود و به نظر می‌رسد که نشانگر گام جدیدی در سیاست خارجی ترکیه نسبت به سوریه باشد.
اردوغان و بحران سوریه؛ از تسلیح اپوزیسیون تا مدیریت بحران پناهندگان
«بعد از سوری‌ها، ترکیه بزرگ‌ترین برنده بحران کنونی سوریه است»، این جمله‌ای است که عمر اوزکیزیلیک، پژوهشگر ارشد اندیشکده شورای آتلانتیک، در تحلیل تحولات اخیر سوریه بیان کرده است. او با تأکید بر نقش ویژه ترکیه در این تحولات، می‌گوید: «زمانی که دیگر کشور‌ها سوری‌ها را رها کردند و هیچ کشوری از اپوزیسیون حمایت نکرد، ترکیه همچنان به حمایت از آنها ادامه داد.»
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، از نخستین لحظات آغاز قیام‌های عربی در سال ۲۰۱۱، زمانی که خاورمیانه را در بر گرفت، به حمایت از این جنبش‌ها پرداخت. حمایتی که نه تنها با هدف تقویت موقعیت متحدان حزب عدالت و توسعه همراه بود، بلکه همزمان با این باور که تحولات منطقه‌ای در نهایت به نفع ترکیه خواهد شد. اردوغان، برخلاف دیگر بازیگران جهانی و منطقه‌ای که پس از مدتی از حمایت از این تحولات عقب‌نشینی کردند، همچنان به حمایت از جنبش‌های عربی و به‌ویژه اپوزیسیون سوریه ادامه داد.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، از نخستین لحظات آغاز قیام‌های عربی در سال ۲۰۱۱، زمانی که خاورمیانه را در بر گرفت، به حمایت از این جنبش‌ها پرداخت. حمایتی که نه تنها با هدف تقویت موقعیت متحدان حزب عدالت و توسعه همراه بود، بلکه همزمان با این باور که تحولات منطقه‌ای در نهایت به نفع ترکیه خواهد شد. اردوغان، برخلاف دیگر بازیگران جهانی و منطقه‌ای که پس از مدتی از حمایت از این تحولات عقب‌نشینی کردند، همچنان به حمایت از جنبش‌های عربی و به‌ویژه اپوزیسیون سوریه ادامه داد.
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، بیش از ۳ میلیون پناهجوی سوری را به عنوان «برادر و خواهر» پذیرفت و نه تنها در‌های کشورش را به روی آنها گشود، بلکه تسلیحات و آموزش‌هایی نیز به گروه‌های شورشی که علیه بشار اسد می‌جنگیدند، ارائه داد. اما زمانی که امید‌ها برای تغییر نظام سوریه به تدریج کمرنگ شد و بشار اسد با حمایت قوی مسکو توانست خود را از بحران نجات دهد، وضعیت ترکیه پیچیده‌تر شد. در پی این تحولات، اردوغان به تدریج با چالش‌های جدیدی در مرز‌های خود مواجه شد، از
از جمله افزایش تعداد پناهندگان و شدت گرفتن تبعات جنگ در مناطق مرزی. در این شرایط، تمرکز ترکیه بیشتر به مقابله با نیرو‌های کرد معطوف شد. این نیرو‌ها که در شمال‌شرق سوریه پیشرفت‌های قابل توجهی داشتند، از نظر آنکارا تهدیدی استراتژیک به شمار می‌رفتند.
اردوغان و تلاش نافرجام برای نزدیکی به اسد: دمشق دست ترکیه را نپذیرفت
اخیراً رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، تلاش‌هایی را برای برقراری روابط با بشار اسد انجام داد، اما این تلاش‌ها با ردّ طرف مقابل مواجه شد. اردوغان در اظهاراتی روز شنبه گفت: «رژیم دمشق هیچ‌گاه قادر به درک ارزش دستی که ترکیه به سوی آن دراز کرده بود، نبود.» با این حال، حتی زمانی که ترکیه دست به سوی اسد دراز کرد، همچنان به حمایت از شورشیان سوری ادامه داد و در واقع به عنوان خط پشتیبانی برای گروه‌های مخالف در شمال سوریه و به ویژه برای قلعه هیئت تحریر الشام در ادلب عمل کرد. ادلب که سال‌ها آخرین استان تحت کنترل اپوزیسیون سوریه باقی مانده بود، همچنان به عنوان منطقه‌ای استراتژیک در معادلات جنگ داخلی سوریه باقی مانده و ترکیه در این منطقه حضور فعالی دارد. علاوه بر این، ترکیه بخش‌هایی از اراضی در شمال سوریه را تحت مدیریت خود دارد و به حمایت از گروهی از شورشیان که تحت نام «ارتش ملی سوریه» فعالیت می‌کنند، ادامه می‌دهد.
این ارتباطات با گروه‌های مخالف که روز یکشنبه به آرزوی دیرینه خود، یعنی تصرف دمشق، دست یافتند، اردوغان را در موقعیتی منحصر‌به‌فرد قرار می‌دهد تا از احتمال قدرت‌گیری آنها بهره‌برداری کند — حتی اگر وضعیت همچنان بی‌ثبات و نامشخص باشد. یکی از بزرگ‌ترین امید‌های اردوغان این است که سقوط نظام بشار اسد، به بسیاری از ۳ میلیون پناهجوی سوری مقیم ترکیه فرصتی برای بازگشت به وطن خود بدهد. حضور طولانی‌مدت پناهجویان سوری در ترکیه، هرچند که در ابتدای بحران با حمایت گسترده‌ای مواجه بود، اکنون حتی در میان حامیان اردوغان نیز محبوبیت زیادی ندارد. علی یرلیکایا، وزیر کشور ترکیه، هفته گذشته پس از تصرف حلب توسط شورشیان، اظهار کرد که ۱.۳ میلیون نفر از سوری‌های مقیم ترکیه اهل این شهر هستند و بسیاری از آنها «نتوانسته‌اند هیجان خود را برای بازگشت مهار کنند».
بازسازی سوریه؛ فرصتی بی‌نظیر برای ترکیه در بحران اقتصادی
سقوط نظام بشار اسد می‌تواند موازنه قدرت را در روابط پیچیده اردوغان و پوتین تغییر دهد؛ دو رهبر که نه تنها در سوریه، بلکه در دیگر مناقشات منطقه‌ای همچون لیبی نیز از طرف‌های مخالف حمایت کرده‌اند. ولفانگو پیکولی، مشاور شرکت تنیو، در یادداشتی به مشتریان خود نوشت: «ترکیه احتمالاً در منطقه موضعی قاطع‌تر اتخاذ خواهد کرد» و افزود که این تغییرات در سیاست‌ها، موقعیت ترکیه را در رقابت با ایران در خاورمیانه بهبود خواهد بخشید.
ترکیه که هم‌اکنون با بحران اقتصادی، تورم بالا و رکود دست و پنجه نرم می‌کند، می‌تواند از بازگشت روابط تجاری با سوریه، به‌ویژه در مرز ۹۰۰ کیلومتری خود، بهره‌برداری کند. بخش ساخت‌وساز که ارتباط نزدیکی با اردوغان دارد، برای استفاده از فرصت‌های بازسازی آماده است؛ هزینه بازسازی سوریه که احتمالاً به صد‌ها میلیارد دلار خواهد رسید، می‌تواند به ترکیه فرصتی بی‌نظیر برای سودآوری از این بحران باشد. یکی از مدیران ارشد یک شرکت بزرگ ساختمانی ترکیه در این خصوص گفت: «اگر صلح برقرار شود، این یک فرصت بزرگ خواهد بود.»
با این حال، علیرغم پتانسیل‌های موجود برای ترکیه، هنوز عدم قطعیت بزرگی درباره اینکه چه نوع دولتی خلا ایجاد شده پس از سقوط شگفت‌انگیز نظام اسد را پر خواهد کرد و چه نوع رابطه‌ای با همسایه شمالی خود، سوریه، برقرار خواهد شد، وجود دارد. در حالی که آنکارا هیچ‌گاه کنترل هیئت تحریر الشام را نداشته است — که آن را به عنوان یک گروه تروریستی طبقه‌بندی می‌کند —، اما زمانی که این سازمان در ادلب پناه گرفته بود، ترکیه به عنوان مسیر اصلی ارتباط آن با دنیای بیرون، نفوذ قابل توجهی بر این گروه داشت. با توجه به اینکه به نظر می‌رسد گروه‌هایی مانند هیئت تحریر الشام در شرایط جدید سوریه نقش پررنگ‌تری ایفا خواهند کرد، هنوز مشخص نیست که پس از اینکه الجولانی و متحدانش کنترل بخش‌های بیشتری از سوریه را در اختیار بگیرند، ترکیه چه نوع نفوذی بر آنها خواهد داشت.
میراث عثمانی و تصویر ترکیه در ذهن سوری‌ها: سیاست‌های اردوغان در آزمون بزرگ
صلح و ثبات ابتدایی در سوریه به هیچ وجه تضمین‌شده نیست و خطر آن وجود دارد که درگیری‌های بیشتر، پناهندگان بیشتری را مجبور به فرار به سمت ترکیه کند. ایلهان اوزگل، چهره ارشد حزب جمهوری‌خواه خلق ترکیه که به شدت سکولار است، نگرانی خود را از اینکه اردوغان «شرایط ظهور یک افغانستان جدید» در مرز ترکیه را ایجاد کرده باشد، ابراز کرد. از آنجایی که ترکیه هنوز در ذهن بسیاری از سوری‌ها با امپراتوری عثمانی مرتبط است — که مخالفان ملی‌گرا را در مرکز دمشق به دار آویخت — آنکارا باید در هفته‌ها و ماه‌های پیش رو بسیار محتاط باشد تا از عبور از خط قرمز جلوگیری کند. در همین راستا، الجولانی، رهبر هیئت تحریر الشام خواستار «گفتگوی ملی آزاد از دخالت خارجی» شده است.
آنکارا ممکن است اگر بخواهد اراده خود را بر مقامات جدید سوریه تحمیل کند، موجب تنش و ناراحتی شود. به گفته سونر چاگاپتای، مدیر برنامه تحقیقاتی ترکیه در موسسه واشنگتن، «میراث عثمانی شیوه‌ای را که عرب‌ها، ترکیه را می‌بینند و به آن به عنوان حامی جدید می‌نگرند، شکل می‌دهد.» سوال دیگری که همچنان بی‌پاسخ مانده، نقش کرد‌های سوریه در دولت آینده سوریه است. کرد‌های سوریه که در سال‌های گذشته بخش‌هایی از شمال‌شرق سوریه را تحت کنترل خود درآورده‌اند و خودمختاری قابل توجهی کسب کرده‌اند، اکنون با این پرسش مواجه‌اند که آیا قادر خواهند بود این خودمختاری را حفظ کنند یا خیر.
آنکارا از هرگونه مذاکره بین دولت جدید دمشق و گروه‌های مسلح کرد با احتیاط برخورد خواهد کرد، چرا که با توجه به ارتباطات نزدیک این گروه با حزب کارگران کردستان، آن را تهدیدی بزرگ به حساب می‌آورد. هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه روز یکشنبه بر این نکته تأکید کرد که گروه‌هایی که «بخشی از حزب کارگران کردستان باشند» نمی‌توانند در مذاکرات آینده سوریه مشارکت داشته باشند. نقش آینده ایالات متحده، که در جنگ علیه داعش از نیرو‌های کرد حمایت کرده و حدود ۹۰۰ سرباز در سوریه مستقر دارد، نیز همچنان مبهم است. دونالد ترامپ رئیس‌جمهور منتخب، روز شنبه اظهار داشت که «درگیری سوریه جنگ ما نیست.»
