نبود قوانین بین المللی متقن و دارای ضمانت اجرایی در حوزه آب های بین المللی باعث شده است تا کشورهای مختلفی از جمله ترکیه با گروگانگیری آب رودخانه های مشترک در بالادست، اقدام به سدسازی های گسترده کند؛ بدین ترتیب دسترسی دیگر همسایگان خود به منابع آبی مورد نیاز آن ها را کاهش دهند تا از پی آن امکان بهره گیری از فشار سیاسی در راستای سیاست های خارجی شان را داشته باشند. موضوعی که با اقدامات سدسازی ترکیه، پیش از این عراق و سوریه را تحت تاثیر قرار داده و اکنون ایران، جمهوری آذربایجان و ارمنستان را هدف گرفته است. غفلت از این امر موجب می شود تا کشورهای بهره برداری کننده از رود ارس، در آینده با مشکلات اقتصادی، زیست محیطی و امنیتی مواجه شده و به همین دلیل بهای سنگینی را در اقتصاد منطقه ای و مقبولیت حاکمیتی خود در بین شهروندان متحمل شوند.
کلیدواژه: ارس، ایران، ترکیه، سد کاراکورت، آب های مرزی.
ضرورت و اهداف پژوهش
آب به عنوان منبع اصلی انرژی، حیات و موتور محرکه توسعه اقتصادی برای کشورها، از اهمیت حیاتی برخوردار است؛ اما در وانفسای بحران آب در جهان، استفاده ابزاری از آن به منظور توسعه قدرت و گرفتن امتیازات فرامنطقه ای و همچنین توجه نکردن به منافع کشورهای مشترک در حقابه آن، می تواند مشکلات و چالش های جدی را ایجاد کند. ترکیه با سدسازی بر روی سرشاخه های رود ارس، اکوسیستم شمالی و جنوبی این رود مرزی و همچنین دریای خزر و کشورهای همجوار آن را تحت تاثیر قرار داده است. در این تحقیق، ریشه های بحران آبی موجود در کشور، پیمان های بین المللی در خصوص آب های مرزی، اقدامات ترکیه در حوزه آبریز ارس و موارد مورد غفلت واقع شده در رابطه با رود ارس مورد بررسی قرار گرفته است.
مسئله آب و رود ارس
کمبود آب در سال های اخیر (با توجه به تغییرات اقلیمی در جهان) باعث شده است تا کشور با پدیده خشکی دریاچه ها، کاهش ظرفیت آبگیری سدها و مواجهه با کم آبی یا بی آبی رودخانه ها نظیر زاینده رود و کارون مواجه شود. مسائلی که به کرات با تبعات اجتماعی و اقتصادی خود، اعتراضات گسترده مردم را در پی داشته و ردپای گروهک های تجزیه طلب نیز در سو استفاده از این قضایا دیده شده است. در این میان پروژه های سدسازی ترکیه با عناوین مختلف از جمله پروژه گاپ از اصلی ترین پروژه های بحران زای ترک ها در غرب آسیا به ویژه عراق و سوریه است. در حال حاضر نیز ترکیه با سدسازی بر روی سرشاخه های رود ارس، کشورهای همجوار آن را تحت تاثیر قرار داده است.
رودخانه مرزی ارس از کوه های «مینگولداغ» در ترکیه سرچشمه میگیرد و بیش از نیمی از طول رودخانه ارس تقریبا معادل ۱۰۸۰ کیلومتری آن، در مرز سه کشور ایران، ارمنستان و آذربایجان واقع شده است. حوضه آبریز رودخانه ارس حدود ۱۰۲.۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد؛ در مجموع حدود ۵۴ درصد از آب رودخانه ارس از دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان، ۳۴ درصد از خاک ترکیه و ۱۲ درصد باقی مانده نیز از کشور ایران تامین می شود. ارمنستان و آذربایجان، هر دو بر اساس عهدنامه و پروتکل های منعقد شده مابین ایران و شوروی سابق از آب رودخانه ارس استفاده می کنند. از این رو، با استفاده این دو کشور، سهم ایران از این رودخانه کمتر شده و به یک سوم کاهش پیدا کرده است. از سویی باید به مسئله آلودگی های زیست محیطی ناشی از کارشکنی های ارمنستان نیز اشاره کرد.
سدسازی های ترکیه
سدسازی های ترکیه از دهه ۱۹۸۰ همزمان با نخست وزیری “تورگوت اوزال” به منظور استفاده استراتژیک از آب های سطحی ترکیه به عنوان منبع انرژی و استفاده از قدرت آن برای تاثیر بر روابط بین الملل کلید خورد. مهمترین اقدامات ترکیه در این زمینه عبارتند از:
الف) پرژه گاپ: این پروژه یکی از ابر پروژه های ترکیه در منطقه جنوب شرقی آناتولی با ۲۲ سد است که امکان ذخیره سازی آب و تولید برق را فراهم می کند. بخشی از پروژه گاپ شامل ۱۳ طرح آبیاری و برق-آبی و ۱۹ نیروگاه برق-آبی در مسیر دو رود دجله و فرات است. ترک ها با احداث سدهای ایلیسو و آتاتورک بر روی دجله و فرات، ضررهای هنگفتی به عراقی ها وارد کرده اند؛ عینی ترین مصداق آن علاوه بر خشک شدن اراضی کشاورزی حاشیه دجله و فرات، افزایش ریزدگردها و آسیب جدی به محیط زیست عراق و ایران است. از اثرات این سدسازی ها در سوریه نیز میتوان به تاثیر منفی آن بر اقتصاد بخش کشاورزی این کشور و پیامدهای ناشی از آن (مهاجرت به شهرها و رشد فزآینده فقر، بیکاری و بزهکاری) اشاره کرد.
ب) پروژه داپ (آناتولی شرقی): در حوضه رودخانه ارس در خاک ترکیه ۱۴ سد یا نیروگاه برق-آبی وجود دارد؛ از این تعداد، ۵ سد و نیروگاه برق-آبی و سد بزرگی با نام «کاراکورت» به عنوان بزرگترین و مهمترین سد ترکیه بر روی رودخانه ارس به اجرا در آمده است. با احداث سد کاراکورت که بدون توجه به مسائل بین المللی و حقابه کشورهای ذینفع در پاییندست ساخته شده است، حجم آب جاری رودخانه ارس ۱/۶ میلیارد متر مکعب کاهش مییابد. با آغاز آبگیری این سد، بیشک کشورهای همسایه رود ارس از تبعات آن متاثر خواهند شد که کاهش میزان تولید برق و آسیب به کشاورزی دو سوی ارس از این جمله است.
معاهدات و قوانین بینالمللی
قراردادهای بین المللی درباره آب های مرزی ایران و همسایگان
ایران با همسایگان خود در مورد اکثر رودهای مرزی دارای قراردادهای دو جانبه است؛ از جمله آن ها میتوان به معاهده ۱۲۹۹ با اتحاد جماهیر شوروی درباره رود ارس، اترک و سایر رودهای ۱۲ گانه مشترک، پروتکل ۱۳۳۴ رودهای ساریسو و قرهسو با ترکیه، معاهده ۱۳۵۱ رود هیرمند با افغانستان و موافقت نامه آب های مرزی ۱۳۵۴ با عراق اشاره کرد.
نظریه های حاکم بر معاهدات و قوانین بین المللی
نظریه های حاکم بر قراردادهای بین المللی شامل چهار نظریه است؛ این نظریه ها در دو قالب اصول افراطی و معتدل قابلتقسیم است. این نظریه ها عبارتند از:
-
نظریه حاکمیت مطلق سرزمینی: اغلب توسط کشور ساحلی بالادست استفاده می شود و استدلال می کند که یک دولت دارای حقوق مطلق نسبت به آب جاری در خاک خود است. در حال حاضر نیز در داوری های بین المللی مربوط به آب های فرامرزی به آن استناد می شود.
-
نظریه یکپارچگی مطلق رودخانه ای: بر اساس این اصل، دولت های مستقر در ساحل رودخانه ها موظف به اجازه دادن به ادامه جریان طبیعی رودخانه ها بوده و حق ایجاد هیچ گونه انحرافی در آن را ندارند. این اصل موردقبول کشورهای پاییندست رودخانه ها است.
-
نظریه حاکمیت محدود سرزمینی: طبق این نظریه هر دولت میتواند از آبراهه ای موجود در سرزمین خود استفاده کند تا مادامی که به منافع دیگر دولت های حاشیه رودخانه آسیب جدی وارد نکند. امروزه نظریه حاکمیت محدود سرزمینی، نظریه غالب را تشکیل میدهد.
-
نظریه حاکمیت مشترک: این نظریه تاکید دارد که تمام دولت های حاشیه یک رودخانه بین المللی، دارای حق حاکمیت مشترک در مورد بهره برداری از آن هستند. دولت های اطراف یک آبراه بین المللی، در واقع یک پیکره و جامعه واحد را تشکیل میدهند.
