زنان در مسیر پیشرفت اقتصادی جامعه

یک اقتصاد زمانی پویاتر، قوی‌‌‌تر و انعطاف‌‌‌پذیرتر است که همه شهروندان – چه زن و چه مرد – بتوانند به طور مساوی مشارکت کنند. وقتی قوانین به اندازه کافی از زنان حمایت نمی‌کند احتمال حضور زنان بااستعداد و دانش و مهارتشان در اقتصاد نیز کمتر می‌شود.

مطالعات بانک جهانی در «پروژه‌‌ زنان، کسب و کار و قانون» به این موضوع پرداخته که چگونه می‌توان به حقوق و آزادی‌‌‌های قانونی برابر، برای زنان در سراسر جهان دست یافت. این مطالعه به مساله قانون و تاثیر آن بر تصمیمات و فرصت‌‌‌های آنها در مراحل مختلف زندگی می‌‌‌پردازد؛ اینکه چگونه قانون بر تصمیمات زنان و فرصت‌های پیش روی آنها در مراحل مختلف زندگی‌شان تاثیر می‌‌‌گذارد. از ضروریات آزادی حرکت و ایمنی گرفته تا اصلاح قانون کار و فرزندپروری، از توانایی داشتن دارایی‌‌‌ها و دسترسی به اعتبار تا توانایی به ارث بردن سهم عادلانه خود از دارایی.

با توجه به این گزارش در بیش از پنج دهه – از سال ۱۹۷۰ تا ۲۰۲۲- پیشرفت قابل‌توجه بوده است: به طور کلی، بیش از ۲هزار قانون در حمایت از زنان مصوب شده است. در نتیجه‌‌ این قوانین میانگین امتیاز حدود دو‌سوم بهبود یافته است. شواهد غیرقابل انکار نشان می‌دهد که پیشرفت اقتصادی زمانی امکان‌پذیر است که نیروهای مناسب (فارغ از جنسیت) در بازی باشند.

با این حال، این خبر خوب تقریبا کافی نیست. نرخ پیشرفت در بین اقتصادها، مناطق و حوزه‌‌‌های اصلاحی نابرابر بوده است. تنها ۱۴ کشور به بهبود قوانین برای زنان رسیده‌‌‌اند و به صورت کلی نرخ بازیابی کند بوده است. با سرعت فعلی اصلاحات، دست کم ۵۰ سال طول می‌‌‌کشد تا به بهبود قوانین برای زنان در همه جا نزدیک شویم. این به آن معناست که میلیون‌‌‌ها زن جوانی که امروز وارد نیروی کار می‌‌‌شوند، برای حقوق مناسب باید تا زمان بازنشستگی صبر کنند.

در سطح جهانی، به طور متوسط، زنان تنها از ۷۷‌درصد حقوق قانونی مردان برخوردار هستند. و نزدیک به ۴/ ۲میلیارد زن در سن کار در سراسر جهان در اقتصادهایی زندگی می‌کنند که از حقوق مناسب برخوردار نیستند.

در این گزارش ۸ شاخص برای مقایسه وضعیت زنان در کسب و کارها و قوانین در کشورهای مختلف انتخاب شده است. این شاخص‌‌‌ها عبارتند از: جابه‌‌‌جایی (محدودیت‌های آزادی جابه‌‌‌جایی و تغییر مکان زنان)، قوانین محیط کار، قوانین و مقررات موثر بر حقوق و پرداختی به زنان، قوانین و حمایت‌‌‌های فرزندآوری، کارآفرینی (محدودیت‌های راه‌‌‌اندازی و اداره‌‌ مشاغل توسط زنان)، تفاوت‌های جنسیتی در اموال و ارث و قوانین بازنشستگی.

کشورهایی مانند افغانستان امتیاز ۹/ ۳۱ و یمن ۹/ ۲۶ و سودان ۴/ ۲۹ از ۱۰۰ امتیاز را به دست آورده‌اند و کشورهایی مانند ترکیه و پاکستان با امتیاز ۵/ ۸۲ و ۸/ ۵۸ شرایط به مراتب بهتری را برای حضور زنان در کسب و کارها فراهم کرده‌‌‌اند. در این فهرست آلمان با امتیاز ۱۰۰ در همه شاخص‌‌‌ها در بالاترین سطح قرار گرفته است.

در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز طبق مطالعات انجام شده توسط موسسه برابری جنسیتی اروپا (EIGE)، در حال حاضر تنها حدود ۱۷‌درصد از تقریبا ۸ میلیون متخصص ICT در اروپا، زن هستند. افزایش تعداد زنان در ICT یک فرصت بزرگ برای اتحادیه اروپاست. این بخش به کارکنان بسیار ماهر نیاز دارد و زنان اکثریت فارغ‌التحصیلان تحصیلات عالی را تشکیل می‌دهند. اصلاح توازن جنسیتی در بخش ICT همچنین فرصت خوبی برای زنان خواهد بود تا به مشاغلی وارد شوند که نسبت به مشاغل سنتی زنانه دستمزد بالاتری دارند.

در واقع کلیشه‌‌‌های جنسیتی و فقدان اعتماد دیجیتالی از سوی زنان است که بزرگ‌ترین مانع برای بهبود قوانین برای زنان در فناوری اطلاعات و ارتباطات است. اینها برخی از بزرگ‌ترین دلایلی که در پس سرعت کند تغییر در تعداد زنانی که وارد حرفه‌‌‌های فناوری می‌‌‌شوند، هستند. کارهای زیادی از نظر تغییر نگرش‌‌‌ها و تطبیق قوانین برای تشویق زنان به انتخاب شغل در فناوری اطلاعات و ارتباطات باید انجام شود.

در پایان باید اذعان کرد که دولت‌‌‌ها نمی‌توانند نیمی از جمعیت خود را کنار بگذارند و انتظار توسعه یا وضعیت اقتصادی مناسب داشته باشند. انکار حقوق برای زنان در بسیاری از نقاط جهان نه تنها برای زنان ناعادلانه است، بلکه مانعی در برابر توانایی کشورها برای توسعه است؛ چرا که آنان جنبه‌‌‌های پایداری، انعطاف‌‌‌پذیری و فراگیری توان اقتصادی خود را از دست می‌دهند.

واقعیت آن است که با توجه به رشد سطح مطالبات زنان و افزایش آگاهی‌‌‌های جهانی در این مورد، نه تنها زنان نمی‌توانند بیش از این برای رسیدن به برابری جنسیتی صبر کنند، بلکه اقتصاد جهانی و جوامع توسعه‌‌‌خواه نیز نمی‌توانند.

توانمندسازی زنان فقط یک موضوع عدالت اجتماعی نیست. پیش‌نیاز توسعه اقتصادی است. به‌ویژه در زمانی که رشد جهانی در حال کاهش است و اقتصادها باید تمام انرژی‌‌‌های مولد خود را برای بهبود پایدار از بحران‌های سال‌های اخیر احضار کنند.

اهمیت و ضرورت تحقیق در مورد نقش تاریخی زن در اقتصاد بسیار است؛ چرا که زنان نیمی از جمعیت جامعه را تشکیل داده، می توانند نقش مؤثر و سازنده ای در اقتصاد کشور داشته باشند. به جرأت می توان گفت که بدون مشارکت زنان در اقتصاد، توسعه و سازندگی ممکن نیست، به ویژه اینکه زنان زودتر از مردان پا به عرصه فعالیتهای اقتصادی گذارده، در جوامع اولیه نیز نقش بارزتری نسبت به مردان در اقتصاد داشته اند.

در کشورهای در حال توسعه اکثر زنان در صنایع و امور مربوط به کشاورزی مشغول به کارند به علاوه به امور داخلی منزل مشغولند و حدود  ۱۶ یا ۱۷ ساعت در روز کار می کنند و به طور مستقیم در تولید ثروت مؤثرند. به عبارتی زنان با تربیت فرزندان «ثروت کار» را در آنان به وجود می آورند. لذا با توجه به این مهم بسیار بجاست که مطالعات و بررسیهایی در این باره صورت بگیرد و برای رشد و ارتقای زنان و از میان برداشتن مشکلات آنان، گامهای اساسی برداشته شود.

«اسلام به زن خدمتی کرده که در تاریخ سابقه ای ندارد»

اگر چه امکانات بالقوه یک کشور برای رشد و توسعه اقتصادی ـ اجتماعی تا حدود زیادی تابع منابع طبیعی از قبیل خاک، آب، معادن و موادخام و میزان سرمایه گذاری است، ولی اکثر اقتصاددانان توسعه معتقدند آنچه به واقع ویژگی و جریان توسعه اقتصادی ـ اجتماعی را تعیین می کند «منابع انسانی» آن کشور است، نه سرمایه و منابع طبیعی آن. سرمایه و منابع طبیعی کشور، عوامل تبعی تولیدند، در حالی که انسانها عواملی هستند که از سرمایه و منابع طبیعی بهره برداری می کنند، سازمانهای  اجتماعی ـ اقتصادی را می سازند و تنظیم کننده جهت توسعه اند.

به عنوان نیمی از منابع انسانی، زنان نه فقط موضوع و هدف هر نوع توسعه ای به شمار می روند بلکه عامل پیشبرد اهداف مهم آن هستند و به کار گرفتن صحیح و مطلوب آنان نه فقط نیل به اهداف توسعه را آسانتر می کند، بلکه از نظر تحقق هدفها، توزیع عادلانه تر درآمدها و افزایش رفاه و سطح زندگی خانواده های تأثیرات مثبتی ایجاد خواهد کرد. البته بدون دستیابی به مهارتها و دانشها و تکنولوژیهای لازم و استفاده بهینه از آنها، پیشرفت اقتصادی و توسعه امکانپذیر نیست.

الزام به مشارکت زنان در عرصه های اقتصادی و اجتماعی برای رسیدن به اهداف اقتصادی ـ اجتماعی در همه جوامع بشری همواره مطرح بوده است، لکن هنوز در جوامع عقب نگه داشته شده و در حال توسعه امکان بروز فرصتهای برابر به زنان داده نشده و در کشورهای پیشرفته نیز زنان مورد بی توجهیها، اهانتهای غیرمستقیم و نهایتاً سوءاستفاده های اخلاقی گشته اند.

کشور ما جزء کشورهای در حال توسعه قلمداد می شود که حدود ۵۰ درصد جمعیت آن را زنان تشکیل می دهند. فعالیتهای زنان چه در امور خانه و چه در مشاغل اداری بر کسی پوشیده نیست، لکن به دلیل عدم آگاهی و شناخت کافی در این زمینه بها و ارزش کافی به کار زنان داده نمی شود و خصوصاً در مورد کارهای تولیدی و اقتصادی، کار زنان نادیده گرفته می شود. البته با مطالعه و تعمق بیشتر پی خواهیم برد که زنان همپای مردان در طول تاریخ به طور مستقیم (در کارهای دستمزدی بیرون خانه) یا غیرمستقیم (در کارهای غیر دستمزدی خانه) در درآمد خانواده و درآمد ملی مشارکت داشته اند.

نادیده انگاشتن کار و فعالیت اقتصادی زنان، یعنی کنارزدن نیمی از جمعیت فعال در اقتصاد از عرصه کار و فعالیت، بدون توجه به این اصل مهم که رسیدن به سازندگی و شکوفا کردن اقتصادی بدون آنان امکان پذیر نیست.

به دلیل قرار گرفتن در برهه های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و پایان جنگ تحمیلی و نیز قرار گرفتن کشور در جریان سازندگی و شکوفایی اقتصادی باید زمینه هایی فراهم گردد تا همه افراد ـ چه زن و چه مرد ـ بتوانند نقش خطیر خود را برای تحقق اهداف سازندگی ایفا کنند. لذا یکی از مهمترین مسائل، اهمیت دادن به زنان به منظور یافتن جایگاه واقعی خویش در فعالیتهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی جامعه بر اساس اسلام و قرآن در جمهوری اسلامی است. خوشبختانه در این خصوص، ما بهترین منابع و راهکارها را در اسلام و مذهب داریم و انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی (س) به صورت معجزه آسایی به تحقق هرچه بیشتر نقش واقعی زنان انجامیده است. حضرت امام خمینی (ره) نهایت توجه و عنایت را به زنان داشته، همیشه در پیامها و کلامهایشان قدر و منزلت زنان مسلمان را احیا  کرده اند: «ما می خواهیم زن به مقام والای انسانیت برسد. زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد».[۳]

مطالعه سیره سلوک و اندیشه های حضرت امام (ره) کاری بسیار عظیم و گرانبها و لازمه آن انجام دادن مطالعات و تحقیقات و صرف وقت زیاد است. در این مقاله، نگارنده با توجه به علاقه مندی به موضوع «نقش زن در اقتصاد» و انجام دادن تحقیقات علمی ـ کاربردی متعدد در مورد نقش زن در توسعه اقتصادی و نیز قرین شدن این ایام با یکصدمین سالگرد تولد حضرت امام (س) وظیفه خود دانست که دیدگاه حضرت امام (س) را در این خصوص مطالعه کند باشد که قسمت کوچکی از دین خود را ادا کرده باشد.

مقاله حاضر که ماحصل پژوهش کاربردی انجام شده و تلفیق آن با نظرهای حضرت امام (ره) است، از پنج بخش تشکیل شده است.

در بخش اول مقاله دیدگاه و تلقی حضرت امام (ره) را جایگاه فعالیت اقتصادی زنان مورد مطالعه قرار می گیرد.

در بخش دوم اهمیت کار زنان در خانه (فعالیت غیرمستقیم در اقتصاد) با توجه به رهنمودها و بیانات حضرت امام (ره) بیان می شود.

بخش سوم به بررسی اهمیت کار زنان در بیرون خانه (کار شغل یا فعالیت مستقیم در اقتصاد) با توجه به دیدگاه حضرت امام (ره) اختصاص دارد.

در بخش چهارم نمونه داده ها و جداولی آماری همراه با نمودارها پس از تحقیق تجربیِ انجام شده توسط نگارنده در شهر اصفهان با موضوع «نقش زنان در توسعه اقتصادی» که با مباحث اصلی مقاله ارتباط صد در صد مستقیم دارد ارائه می گردد.

در بخش پنجم برخی از مسائل و مشکلات زنان شاغل در ایران مطرح و سپس مواضع قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در مورد کار زنان و مشکلات بیان خواهد شد.

در بخش ششم نتیجه گیری، راحلها و پیشنهادها مطرح می گردند. به این امید که این نوشته سرآغازی برای تحقیقات کاملتر در این باره باشد.

 ۱ـ جایگاه زنان در فعالیتهای اقتصادی از دیدگاه حضرت امام خمینی (س)

«ما مفتخریم که بانوان و زنان پیر و جوان و خرد و کلان در صحنه های فرهنگی و اقتصادی و نظامی حاضر و همدوش مردان یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعالیت دارند».

یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا اکرمکم عندالله اتقیکم ان الله علیم خبیر.حجرات آیه ۱۳

توجه و دقت در آیه فوق بیانگر این مطلب است که تفاوتی بین زن و مرد نبوده، ملاک برتری در اسلام تقوی است. بنابراین در کلیه فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و … زنان نیز مانند مردان مسئولند و باید نقش مثبت خود را ایفا کنند.

زنان که نیمی از افراد جامعه بشری اند دوشادوش مردان و در بعضی موارد حتی بیشتر از آنان در فعالیتهای مختلف مشارکت دارند، اما مشارکت و سهم آنان نادیده گرفته شده است، زیرا از یک سو دارای مسئولیت خطیر و سنگین مادری و همسری هستند و رسالت خطیر و ارزشمندی را در این خصوص دارند و از سوی دیگر عناصر اجتماعی فوق العاده موثر و نقش آفرینی هستند، چنان که حضرت امام خمینی (ره) در این باره می گویند:

«زن نقش بزرگی در اجتماع دارد، زن مظهر تحقق آمال بشر است.یا: «عنایتی که اسلام به زنان دارد بیشتر از عنایتی است که به مردان دارد. در این نهضت زنان حق بیشتری از مردان دارند. زنان مردان شجاع را در دامن خود بزرگ می کنند. قرآن کریم انسان ساز است و زنان نیز انسان ساز، اگر زنان شجاع و انسان ساز از ملتها گرفته شوند ملتها به شکست و انحطاط کشیده می شوند قوانین اسلام همه به صلاح زن و مرد است. زن باید در مقدرات اساسی مملکت دخالت کند».

مقام معظم رهبری در خصوص نقش زنان در فعالیتهای اقتصادی گفته اند: «اسلام با کارکردن زن نه تنها موافق است بلکه تا آنجائیکه با شغل اساسی آنها که مهمترین شغل اوست یعنی تربیت فرزند و حفظ خانواده مزاحم نباشد، شاید لازم هم باشد. یک کشور نمی تواند از نیروی کار زنان در عرصه های مختلف بی نیاز باشد اما این کار باید با کرامت و ارزش معنوی و انسانی زن منافات نداشه باشد و باید زن را تذلیل نکند».

«ما معتقدیم زنان در هر جامعه سالم بشری قادرند و می باید فرصت پیدا کنند که در حد سهم خود، تلاش و مسابقه خویش را در پیشرفتهای علمی و اجتماعی و سازندگی و اداره این جهان به عهده بگیرند از این جهت میان زن و مرد هیج تفاوتی نیست. هدف از آفرینش هر فرد انسان عبارت از همان هدف آفرینش بشریت است یعنی رسیدن به کمال بشری و بهره بردن از بیشترین فضائلی که یک انسان می تواند به آن فضائل آراسته بشود، فرق هم بین زن و مرد نیست».

بر اساس فرمایش رهبر عزیز می بینیم که نقش همسری و مادری یک زن در اولویت است، همان طور که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «جهاد المراه حسن التعبل»و همچنین فرموده اند: «الجنه تحت الاقدام الامهات»

    امام خمینی می فرمایند:

«زن مربی انسان است، از دامن زن مرد به معراج می رود».و یا «هیچ شغلی به شرافت شغل مادری نیست».و یا «شما خانمها شرف مادری دارید و در این شرف از مردها جلوتر هستید».

اما آیا این درست است که به زعم این امر، زنان فقط و فقط در خانه و خانواده مشغول شوند و در جامعه و اجتماع حاضر نشوید؟ خیر، بلکه راه حل اصولی و عملی این است که زنان ضمن ایفای نقش مادری و همسری بتوانند در مشاغل و فعالیتهایی که متناسب با روحیه، عواطف، خلق و خوی و تخصص آنان است مشغول شوند و از نظر خانوادگی و اجتماعی ارتقا یابند. از طرفی، شرایط امروز جامعه اسلامی ما ایجاب می کند که در امر توسعه و سازندگی در تمام زمینه ها از همه توان و نیروهای انسانی خود استفاده کنیم و از وجود پر ارزش زنان که نیمی از افراد جامعه را تشکیل می دهند به شکل مطلوب سود برده، آنها را در همه امور مشارکت دهیم.

امام خمینی (ره) فرموده اند: «همه ملت ایران چه زنان و چه مردان باید این خرابه ای را که برای ما گذاشته اند بسازند. ایران با دست مرد تنها درست نمی شود مرد و زن باید با هم این خرابه را بسازند».

«زن باید در مقدرات اساسی مملکت دخالت کند. شما همانگونه که در نهضتها نقش اساسی داشته اید و سهیم بوده اید هم اکنون هم باز باید در پیروزی سهیم باشید ان شاءالله شما باید مملکت را بسازید».

    و همچنین می فرمایند:

«این آشفتگیها باید به دست ما و شما، به دست ملت و دولت پایان یابد. تنها هیچکدام نمی توانند این کارها را درست بکنند اگر خانمها خیال کردند که کنار بروند و مردها این کارها را انجام بدهند و یا مردها خیال کنند که کنار بروند و خانمها این کارها را انجام بدهند یا هر دو خیال کنند دولت انجام بدهد یا هر سه خیال کنند روحانیت انجام بدهد این خیال، خیال صحیحی نیست بلکه هر شخصی باید در محلی که هست تکلیفی که دارد این است که آنجا را خوب بسازد».

با توجه به اهمیت نقش زنان و ایفای آن در انقلاب اسلامی بوده که امام خمینی (ره) گفته اند: «ما بسیاری از موفقیتها را مرهون خدمتهای شما بانوان می دانیم، خدمت مردها هم بسیارش مرهون خدمت زنهاست».

یا «شما خواهران در این نهضت سهم بسزائی داشته اید».

و در جایی دیگر امام (ره) می فرمایند: «شما بانوان شجاع دوشادوش مردان، پیروزی را برای اسلام بیمه کردید».

با توجه به نمونه هایی از فرمایشات حضرت امام (ره) که نقل گردید و نیز ضرورت مشارکت زنان، متأسفانه بعد از دو دهه از پیروزی انقلاب و پایان جنگ تحمیلی هنوز هم زنان نتوانسته اند فعالیت واقعی و استعدادهای حقیقی خویش را شکوفا و در عمل پیاده کنند که طبیعتاً وجود نابرابریهای اداری و تصمیم گیریهای یک سویه و جانبدارانه و همچنین نگرشهای فرهنگی غلط رایج بر جامعه و احیاناً بعضی از مسئولان از دلایل عمده این امر است؛ هرچند که این وضعیت در کلام امام (ره) و همچنین رهبر عزیزمان کاملاً مردود و نکوهیده است. «آنهایی که کارشکنی می کنند اگر مسلمان هستند این خدمت بزرگی که این خانمها و این بانوان دارند می کنند و پیش خدا خدمت شایسته ای است از معاصی کبیره است که کارشکنی در این موضوع بکنند… و اگر چنانچه آنهایی هستند که پایبند به اسلام نیستند و می خواهند هرزگی کنند فصل هرزگی گذشت و دیگر به شما اجازه نمی دهند بانوان ایران که کارهایی که سابق می کردید اعاده بدهید». «بانوان رهبر نهضت ما هستند این پیروزی را ما از بانوان داریم قبل از اینکه مردها را داشته باشیم». و نیز «بانوان ایران در این نهضت سهم بیشتری از مردان دارند».«زنان در عصر ما ثابت کردند که در مجاهده همدوش مردان بلکه مقدم بر آنانند… بانوان عزیز ما اسباب این شدند که مردها هم جرأت و شجاعت پیدا کنند». «نقش زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است برای اینکه زنان علاوه بر اینکه خودشان یک قشر فعال در همه ابعاد هستند قشرهای فعال را در دامن خودشان تربیت می کنند».

    با این همه، حضور زنان در عرصه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و غیره منوط به رعایت شرایط خاصی است که مهمترین آنها موارد آتی است:

اولاً با توجه به اینکه شریفترین و مهمترین وظیفه و نقش زنان مادری و همسری کار زن در بیرون از خانه جامعه نباید دغدغه و مشکلاتی را برای او و خانواده اش ایجاد کند؛ به طوری که زن و مرد هر دو خسته از کار به منزل آیند و توان و نیرویی برای درک و پذیرش همدیگر و فرزندان نداشته باشند و کانون خانه و خانواده آنان دچار سردی و احیاناً در مواردی از هم گسیختگی شود که این امر مستلزم آشنا بودن هر یک از زوجین به حقوق خویش و سپس همکاری و مددکاری متقابل ایشان است. اگر اشتغال بیرونی زنان حساب شده و همراه با برنامه ریزی باشد و زن و شوهر امور مربوط به خانواده و منزل را بر اساس همکاری به پیش ببرند به نحوی که در غیاب زن خللی به فرزندان وارد نیاید و پس از برگشتن از کار نیز توقعات غیرمنصفانه و دور از انسانیت و اصول اسلامی از زن نشود کارزن در بیرون می تواند متضمن آثار مثبت فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی برای او، خانواده و جامعه باشد.

ثانیاً کارکردن زن در بیرون دقیقاً بر اساس ضوابط اسلامی و رعایت قوانین اسلامی وضع شده در این خصوص است. به عبارتی زن نباید فدای کار بشود، بلکه کار باید وسیله ای برای تحقق اهداف والای انسانی زن شود و از طریق کار بهتر بتواند به کمال برسد. متأسفانه در رژیم گذشتۀ ایران، ظلمها و تعدیهایی به زنان شد، از جمله اینکه به اسم آزادی، زنان را به جامعه کشاند، از آنها سوء استفاده هایی اخلاقی کردند که خوشبختانه انقلاب اسلامی با تحول فرهنگی خویش این مسأله را نیز متحول ساخت. امام خمینی (ره) بارها و بارها به این مسأله اشاره کردند: «زنان از نظر اسلام نقش خاصی در بنای جامعه اسلامی دارند زن را تا حدی ارتقاء می دهد که او بتواند مقام انسانی خود را در بازیابد و از حد شی ءبودن بیرون بیاید و متناسب با چنین رشدی می تواند در ساختمان حکومت اسلامی مسئولیتهایی را بعهده بگیرد».

در خصوص زنان اسلام هیچگاه مخالف آزادی نبوده است بعکس اسلام با مفهوم زن شی ءشده و به عنوان شی ء مخالفت کرده است و شرافت و حیثیت وی را به او باز داده است. زن مساوی مرد است زن مانند مرد آزاد است که سرنوشت که با غرق کردن آنها در امور خلاف اخلاق می کوشد تا مانع آن شود که زنان آزاد باشند و اسلام شدیداً معترض به این امر است . این رژیم آزادی زن را البته نظیر آزادی مرد از میان برده و پایمال ساخته است زنان مانند مردان زندانهای ایران را پر کرده اند و در اینجاست که آزادی آنها در معرض تهدید و خطر قرار گرفته است. ما می خواهیم که زنان را از فسادی که آنها را تهدید می کند آزاد سازیم».

    امام (ره) در جاهایی دیگر گفته اند:

«زن و مرد همه آزاداند در اینکه دانشگاه بروند، آزادند در اینکه عرض می کنم، رأی بدهند رأی بگیرند اینکه مخالفند این است که اینطوری که اینها زن را می خواهند بار بیاورند که یک ملعبه ای در دست مرد باشد و به قول شاه «زن خوب است فریبا باشد». ما می خواهیم این کلام را بگیریم این غلط را بگیریم ما می خواهیم زن آدم باشد مثل سایر آدمها انسان باشد مثل سایر انسانها آزاد باشد مثل سایر آزادها».

   برای تکمیل مطالب این بخش رهنمودهایی عالمانه رهبر معظم انقلاب حضرت آیة الله خامنه ای بیان می گردد تا با دیدگاه اسلام از زبان ایشان بیشتر آشنا شویم:

«از نظر اسلام میدان فعالیت و تلاش علمی، اقتصادی و سیاسی برای زنان کاملاً باز است اگر کسی به استناد بینش اسلامی بخواهد زن را از کار علمی و تلاش اقتصادی، سیاسی و اجتماعی محروم کند برخلاف حکم خدا حرفی زده است. فعالیتها به قدری که توان جسمی و نیازها و ضرورتهاشان اجازه می دهد مانعی ندارد. هرچه می توانند تلاش اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی کنند. شرع مقدس مانع نیست. البته زن از نظر جسمانی چون ظریفتر از مرد است لذا ضرورتهایی دارد. تحمل کار سنگین برزن، ظلم به زن است اسلام این را توصیه نمی کند اما کار علمی و تلاش اقتصادی و سیاسی و اجتماعی را هم منع نمی کند».

۲ـ اهمیت کار زن در خانه ـ فعالیت غیر مستقیم در اقتصاد

«مادرها مبدأ خیرات هستند و اگر خدای نخواسته مادرانی باشند که بچه ها را بد تربیت کنند مبدأ شرند».

کار زنان در خانه علی رغم اهمیت بسیاری که دارد از مقولاتی است که به اندازه کافی مورد توجه واقع نشده است. هنگامی که کار در خانه مطرح می شود اکثر مردم فعالیتهایی مانند جاروکردن، پخت و پز، نظافت منزل و غیره را به یاد می آورند، اما در حقیقت این کار آنچنان وسیع و پر دامنه است که موارد بالا فقط جنبه هایی از آن به شمار می روند. امروزه کار در خانه فقط پرداختن به پرورش جسمی فرزندان و همسر و ظواهر زندگی مادی نیست بلکه وظایف مهمی از قبیل بازآفرینی نیروی انسانی و حفظ تعادل روانی اعضای خانواده در ارتباط با یکدیگر و خانواده و جامعه را دربرمی گیرد، همان گونه که امام (ره) فرموده اند: «زن انسان است آن هم یک انسان بزرگ. زن مربی جامعه است. از دامن زن انسانها پیدا می شوند. مرحله اول مرد و زن صحیح از دامن زن است. مربی انسانها زن است. سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است. زن با تربیت صحیح، خودش انسان درست می کند و با تربیت صحیح خودش کشور را آباد می کند».

یا «زن مظهر تحقق آمال بشر است. زن پرورش دهنده زنان و مردان ارجمند است. از دامن زن مرد به معراج میرود. دامن زن محل تربیت بزرگ زنان و بزرگ مردان است».

همچنین «مقام زن والاست، عالیرتبه هستند. بانوان در اسلام بلند پایه هستند».

در خصوص کارخانه باید گفت که بر خلاف اشتغال در بیرون خانه که صرفاً عقلایی، منطقی  و اقتصادی است، این کار ضمن اینکه بر پایه عواطف، عشق و تمام موارد غیر عقلایی نهاده شده، آینده تولیدی کشور را تأمین می کند؛ چرا که خانواده بر پایه عشق تشکیل می شود.

کار زنان خانه دار علاوه بر اهمیت محض و رابطه اقتصادی که با جریان تولید و مصرف و گردش چرخهای اقتصادی مملکت دارد، از نظر گاه اجتماعی شدن فرزندان و همسر و رابطه ای که با کل حیات جامعه برقرار می سازد، حائز اهمیت فوق العاده است. اعضای خانواده با یکدیگر و با کل جامعه روابطی پیچیده و آکنده از عواطف دارند که جنبه کار ندارد و از بازار داد و ستد و ارزشهای مادی برکنار است، ولی غیرمستقیم اهمیت اقتصادی دارد، چرا که گرداننده حقیقی کار خانه مادر است و قسمت اعظم فعالیت او بر پرورش جسم و روان کودک متمرکز شده است این کار بس مهم ضمن اینکه اهمیت عاطفی خاص دارد با نظم و سیاق خویش چنان صورت می گیرد که در مقاطع سنی مشخص فرزند را برای دوره کودکستان، دبستان، دبیرستان و دانشگاه و سرانجام مرحله ورود به شغل آماده می کند و بدین طریق مادر که معمار اصلی کارخانه است، محصول مهم کار خود را که فرزند است از لحظه ای که به شکل جنین در رحم قرار می گیرد تا مرحله فراغت از تحصیلات عالی تعلیم می دهد و او را در حالی که صاحب مهارت و تخصص شده به بازار نیروی انسانی عرضه می دارد. تردید نیست که در این میان، پدر سهم خاص خود را در تهیه امکانات مالی و اقتصادی داراست، ولی کسی که استفاده مؤثر و عملی ازاین امکانات را به منظور پرورش و تربیت اولاد تحقق می بخشد مادر است.

«حقوق بسیار مادرها را نمی توان شمرد و نمی توان به حق ادا کرد. یک شب مادر نسبت به فرزندش از سالها عمر پدر متعهد ارزنده تر است. تجسم عطوفت و رحمت در دیدگان نورانی مادر بارقه رحمت و عطوفت رب العالمین است. خداوند تبارک و تعالی قلب و جان مادران را با نور رحمت ربوبیت خود آمیخته آنگونه که وصف آن را کس نتوان کرد و به شناخت کسی جز مادران در نیاید و این رحمت لایزال است که مادران را تحملی چون عرش در مقابل رنج ها و زحمت ها از حال استقرار در نطفه در رحم و طول حمل و وقت زائیدن و از نوزادی تا به آخر مرحمت فرموده رنجهایی که پدران یک شب آن را تحمل نکنند و از آن عاجز هستند اینکه در حدیث آمده است که بهشت زیر قدمهای مادران است، یک حقیقت است و اینکه با این تعبیر لطیف آمده است برای بزرگی عظمت آن است و هشیاری به فرزندان است که سعادت و جنت را در زیر قدم آنان و خاک پای مبارک آنان جستجو کنید و حرمت آنان را نزدیک حرمت حق تعالی نگهدارید و رضا و خشنودی پروردگار سبحان را در رضا و خشنودی مادران جستجو کنید».امام (ره) در جایی دیگر گفته اند: «نقش زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است. برای اینکه زنان ـ بانوان علاوه بر اینکه خودشان یک قشر فعال در همه ابعاد هستند قشرهای فعال را در دامن خودشان تربیت می کنند خدمت مادر به جامعه از خدمت معلم بالاتر است و از خدمت هر کس بالاتر است و این امری است که انبیاء می خواستند و می خواستند که بانوان قشری باشند که همه آنها تربیت کنند جامعه را و شیرزنان و شیرمردانی به جامعه تقدیم کنند».

با دقت در این سخنان درمی یابیم که حضرت امام نیز از اهمیت واقعی کار زنان در منزل و فعالیت مثبت و غیرمستقیم ایشان در پیشرفتهای اقتصادی جامه کاملاً آگاه بوده اند و آنان را به عنوان تولید کننده قشرهای فعال در جامعه مطرح ساخته اند، منتها آنچه برای ایشان مهمتر و با اهمیت تر است اینکه:

اولاً فقط تربیت صحیح است که منتهی به تکامل همه جامعه گردد، نه هدف رشد اقتصادی و مادی و لذا آن را مکرراً توصیه کرده و متذکر شده اند.

«یک مادر ممکن است یک بچه را خوب تربیت کند و آن بچه یک امت را نجات بدهد و ممکن است بد تربیت کند و آن بچه موجب هلاک یک امت بشود».

نیز: «از شماست که مردان و زنان بزرگ تربیت می شوند در دامن شما مردان و بانوان بزرگ تربیت می شوند شماها عزیز ملت هستید پشتوانه ملت هستید شماها در تحصیل کوشش کنید که برای فضائل اخلاقی فضایل اعمالی مجهز شوید شما برای آتیه مملکت ما جوانان نیرومند تربیت کنید دامان شما یک مدرسه است که در آن باید جوانان بزرگ تربیت بشوند شما فضائل تحصیل کنید تا کودکان شما در دامان شما به فضیلت برسند».

ثانیاً از دیدگاه حضرت امام (ره) در بسیاری از موارد در خصوص تربیت فرزندان و آینده سازان مملکت وظیفه مادران سنگینتر و سخت تر از پدران بوده است.

«کمکهای بانوان ارزشش چند برابر کمکهای مردان است خداوند شما را حفظ کند و شما را برای تربیت انسانها که شغل انبیاء است برای تربیت انسانها که شغل انبیاست حفظ کند. سلام بر همه شما و رحمت بر همه شما».نیز: «در این نهضت زنان حق بیشتری از مردان دارند. زنان، مردان شجاع را در دامان خود بزرگ می کنند قرآن کریم انسان ساز است و زنان نیز انسان ساز».

علاوه بر موارد بالا زن خانه حافظ اموال شوهر خویش است و تنظیم خانواده بر اساس قناعت از وظایف زنان مسلمان است. امام صادق (ع) می فرمایند: «یکی از مشخصات بهترین زنان این است که در مصرف هزینه های زندگی و حتی انفاق در راه خدا اسراف نکنند».

زنان با تهیه بسیاری از انواع مایحتاج زندگی مانند انواع مربا، ترشی و… دوخت ودوز و کارهای دستی به نحو بارزی به اقتصاد خانواده کمک می کنند. «به نظر لوی استراوس زنان با تکیه بر نیروی همدل و تصور نیازهای دیگری و دریافت درونی مبنی بر احساس، تخصصی را در خود پرورش می دهند و از آن بعنوان وسیله ای فوق العاده موثر در جهت تعالی زندگی زناشویی و رفع نیز مادی و معنوی اعضای خانواده سود می جویند».

با توجه به مطالب فوق می توان گفت که کار زن خانه دار در مجموع، کلیتی دارد که انجام دادن هر یک از اجزای آن و ربط آنها به یکدیگر متکی بر هنر ترکیب و تلفیق زن خانه دار است و استعدادها و ظرافتهای خاصی را می طلبد که اگر زن فاقد آنها باشد، موجب بروز اختلافهایی در زندگی زناشویی خواهد شد، البته زن در قبول کار در خانه مختار و آزاد است و هیچ اجباری بر او نیست و بر خلاف انتظار عده ای این گونه امور جزء وظایف به حساب نمی آید. حضرت رسول (ص) اهمیت کار زنان در خانه را برابر با عبادتهای مستحبی دانسته اند: «شما بانوان با اشتغالتان در کارهای منزل ثواب مجاهدان راه خدا را خواهید داشت».

۳ـ  اهمیت کار زنان در بیرون (اشتغال زنان) از دیدگاه حضرت امام

«امروز زنان در جمهوری اسلامی همدوش مردان در تلاش سازندگی خود و کشور هستند».

امروزه اشتغال زنان در جامعه به عنوان نیروهای متخصص و مفید از ضرورتهای در خور توجه است. با این حال دیدگاههای متفاوتی به شرح آتی در خصوص کار و اشتغال زنان در بیرون منزل وجود دارد.

۱. دیدگاه مثبت، کار زنان را در جامعه صد در صد سودمند دانسته معتقد است که اشتغال زنان در جامعه با متغیرهایی نظیر کاهش بار تکفل عمومی ـ کاهش جمعیت، بالارفتن میزان سواد زنان، بالا رفتن سن ازدواج و ارتقای موقعیت اجتماعی ـ فرهنگی آنان در ارتباط مستقیم است و همه متغیرهای مذکور عوامل مهم و اساس توسعه اقتصادی ـ اجتماعی ـ فرهنگی اند».[۴۴] ۲. دیدگاه منفی: گروهی از افراد به دلایل متفاوتی مانند دلایل اخلاقی و حفظ مسائل خانواده با اشتغال زنان مخالفند. ۳. دیدگاه مثبت مشروط: طرفداران این دیدگاه، فعالیت و اشتغال زنان را در جامعه مشروط به برخی مشروط دانسته اند، مانند انجام دادن کارهای مناسب با وضعیت جسمانی و روحی زن یا انجام دادن کارهای نیمه وقت که به خانواده آسیبی وارد نگردد.

حضرت امام (ره) در مورد اشتغال زنان در جامعه می فرمایند: «در نظام اسلامی زن به عنوان یک انسان می تواند مشارکت فعال با مردان در بنای جامعه اسلامی داشته باشد ولی نه بصورت یک شی ء، نه او حق دارد خود را به چنین حدی تنزل دهد و نه مردان حق دارند که به او چنین بیندیشند و در مورد آنچه را که بنام تفریحات شناخته شده است اسلام با هر چیزی که انسان را به پوچی و از خود بیگانه شدن می کشاند مبارزه می کند». یا «البته شغل برای زن شغل صحیح برای زن هیچ مانعی ندارد لکن نه آنطور که آنان می خواستند آنها نظرشان نبود که زن یک اشتغالی پیدا کند نظرشان به این بود که زن را مثل مردها هم، زنها را و مردها را از آن مقامی که دارند منحط کنند نگذارند یک رشد طبیعی از برای قشر مرد».

می بینیم که حضرت امام (ره) کار مشروع و مشروط زنان را نه فقط منع نکرده، بلکه توصیه کرده اند: «تبلیغات سوء شاه و کسانی که با پول شاه خریده شده اند چنان موضوع آزادی زن را برای مردم مشبه کرده اند که خیال می کنند اسلام آمده است که فقط زن را خانه نشین کند چرا با درس خواندن زن مخالف باشیم؟ چرا با کار کردن او مخالف باشیم؟ چرا زن نتواند کارهای دولتی انجام دهد؟ چرا با مسافرت کردن زن مخالفت می کنیم؟ زن چون مرد در تمام اینها آزاد است، زن هرگز با مرد فرقی ندارد. آری در اسلام زن باید حجاب داشته باشد ولی لازم نیست که چادر باشد بلکه زن می تواند هر لباسی را که حجابش را بوجود آورد اختیار کند ما نمی توانیم و اسلام نمی خواهد که زن به عنوان یک شی و یک عروسک در دست ما باشد، اسلام می خواهد شخصیت زن را حفظ کند و از او انسانی جدی و کارآمد بسازد».

پس از بیان این مقدمه، اشاراتی به سابقه کار زنان در جوامع دیگر داشته، سپس وضعیت اشتغال زنان در ایران را بررسی خواهیم کرد.

 سابقه اشتغال زنان

بررسیهای جامعه شناسی، انسان شناسی و تاریخی نشان می دهد که زن در بسیاری از جوامع اولیه و در ادوار مختلف، نقش عنصر فعال و سازنده را بازی کرده و هرگز چنین نبوده که نقش پایینتری نسبت به مرد داشته باشد. در این باره ویل دورانت می گوید: «در اجتماعات ابتدائی قسمت اعظم ترقیات اقتصادی به دست زنان اتفاق افتاده است نه به دست مردان. در طی قرنهای متوالی که مردان دائماً با طریقه های کهن خود به کشاورزی اشتغال داشتند زن در اطراف خیمه، کشاورزی را توسعه می داد و هزاران هنر خانگی را ایجاد می کرده است که هر یک روزی پایه صنایع بسیار مهمی شده است از پنبه که به گفته یونانیان درخت پشم است همین زن اولیه نخست ریسمان و پس از آن پارچه را اختراع کرد و نیز زن است که اقرب احتمال سبب ترقی فن دوخت و دوز و نساجی و کوزه گری و سبدبافی و کانون خانوادگی را نیز زن بوجود آورده است».به گفته گوردن چایلد: «شأن انسان این بود که شریک طبیعت گردد نه آنکه طفیلی آن باشد و در این روند سرنوشت ساز احتمالاً زن نقش عمده تری را بازی کرده است».در همین باره ارنست ماندل بیان می کند: «ترقی تعیین کننده از عمل کشت را بی شک باید به حساب زنان گذاشت».

در پرتو همه این توجهات، تدابیر و تفکرات اقتصادی نمی توان منکر نقش مثبت، اساسی و سازنده زن در تکامل اجتماعی انسانی و فراهم کردن زمینه شکوفایی تمدن شد. گوردن چایلد پس از بررسی فعالیتهای اقتصادی گوناگون و حیاتی در عهد نئولیتیک، به اختراعاتی اشاره می کند که احتمالاً کار زنان بوده است. او می گوید: «از روی مدارک مربوط به علم آثار مادی بشر می توان حدس زد که این اختراعات کار زنان بوده آنها با ساختن سفال به علم شیمی، هنگام رشتن و نخ تابی به علم فیزیک و از راه نساجی به مکانیک آشنا شدند و کشت کتان و پنبه گیاه شناسی را به روی آنها گشود».

مطالعه در سیر تاریخی اشتغال زن نشان می دهد که زنان در طول تاریخ همواره افولها و صعودهایی را در رابطه با اشتغال نسبت به مردان داشته است به طور کلی زن در ابتدا نقش برتری داشته، اما به همراه رشد کشاورزی و احتیاج به نیروی بدنی، مردان از زنان پیش افتاده اند، لکن زنان بار دیگر در فعالیتهای اقتصادی وارد شده و به تبع آن به استقلال اقتصادی و اجتماعی دست یافته است.

دکتر علی شریعتی ضمن بیان فراهم شدن آزادی زن به همراه و بعد از رنسانس و گذر از عصر سنتی و مذهبی قدیم چنین می گوید: «این دگرگونی روحی و فکری و تحول عمیق ارزشهای انسانی و تغییر جهت اساسی فرهنگ و دانش و احساس و زندگی در خانواده، عشق در رابطه زن و مرد و تلقی مرد از زن و وضعیت زن در جامعه و در برابر مرد و در متن زندگی و ادبیات و هنر و احساسات آثار انقلابی ریشه داری گذاشت علم و بینش و منطق دکارتی همه چیز و حتی مقدسات و اصول اخلاقی را که همیشه انسان به چشم ارزشهای ما وراء عقلی و فضایل خدایی می نگریست مستقل انسانی نداشت در خانواده حل شده بود کم کم از لحاظ اقتصادی هم استقلال یافت چون توانست در خارج کار کند و زندگی صنعتی و پیچیده جدید و توسعه روز افزون مشاغل اجتماعی، زن را نیز از خانه ها بیرون کشید و به کار واداشت. استقلال اقتصادی از لحاظ اجتماعی نیز او را مستقل می کند و بعد در کنار شوهر و فرزندان و جود لذتی می یابد و مستقل می شود».

در اسلام نیز بر مسأله استقلال اقتصادی زنان بارها تأکید شده است. برای نمونه در سوره نساء آیه ۳۲ آمده است: «للرجال نصیب مما اکتسبوا و للنساء نصیب مما اکتسبن» (مردان را از آنچه کسب می کنند حظ و بهره است و زنان را نیز از آنچه کسب می کنند بهره ای است).

حضرت امام خمینی (ره) نیز استقلال اقتصادی زنان را مرتباً گوشزد کرده اند: «زنها آزادند همانطور که مردها آزادند، ما طبق قانون اسلام عمل می کنیم».

وضعیت جمعیت فعال زنان

آمار مربوط به جمعیت فعال زنان ۶۴ ـ ۱۵ سال برای امریکای شمالی ۵۰ درصد، اروپا ۴۳ درصد، خاور دور ۵۳ درصد، آسیای جنوبی ۳۶ درصد، آفریقا ۴۲ درصد  و امریکای لاتین ۲۵ درصد است.

کاهش این رقم برای جهان سوم بدان علت است که زنان این منطقه بدون آنکه مزدی به آنان داده شود کار می کنند یا فعالیت آنها مزد ناچیزی برای آنها فراهم می کند و این امر ناشی از آن است که مفهوم کار اغلب منحصر به کاری است که دستمزدی برای آن معین و پرداخت شود و دیگر اشکال فعالیت در این تعریف نمی گنجند و کار محسوب نمی گردند.

«بر طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن کل کشور ایران در سال ۱۳۵۵ حدود ۱۲۱۲۰۲۰ نفر از زنان در جامعه به کار اشتغال داشته اند که در سال ۱۳۶۵ این میزان به رقم ۹۸۷۱۰۳ نفر کاهش یافت».[۵۴]

کاهش تعداد زنان شاغل در جامعه آن هم در شرایطی که جمعیت کشور رشد فزاینده ای دارد نگران کننده است. افزایش جمعیت غیرفعال که از دلایل عمده آن، محدودیت مشارکت زنان است موجب می شود که تعداد افراد تحت تکفل که متکی به درآمد افراد شاغلند بالا برود بارتکفل سنگین گردد؛ در  حالی که زنان به عنوان درصدی از نیروی انسانی می توانند مولد باشند.

 ۴ـ نمونه هایی از نتایج داده های پژوهش کاربردی

در ادامه نمونه هایی از نتایج و داده های پژوهش کاربردی انجام شده توسط نگارنده در شهر اصفهان ارائه می گردد. این تحقیق از نوع کاربردیو جامعه آماری آن زنان شاغل و غیرشاغل شهر اصفهان بود. جمعیت نمونه از طریق نمونه گیری خوشه ای ـ سهمیه ای و به روش سیستماتیک از مناطق ده گانه شهر انتخاب شد. حجم نمونه ۴۵۰ نفر زن شاغل و غیرشاغل بود که به ۴ منطقه شهر اصفهان تعلق داشتند. فرضیه های بکار رفته در تحقیق که همگی اثبات گردیدند عبارتند از:

۱ـ بین اشتغال زنان و استقلال مالی آنان رابطه معناداری وجود دارد.

۲ـ بین اشتغال زنان و تعداد فرزندان آنان رابطه معناداری وجود دارد.

۳ـ بین اشتغال زنان و سن ازدواج آنان رابطه معناداری وجود دارد.

۴ـ بین اشتغال زنان و قدرت تصمیم گیری زنان در خانواده رابطه معناداری وجود دارد.

۵ـ بین اشتغال زنان و همکاری و مساعدت همسرانشان رابطه معناداری وجود دارد.

۶ـ بین اشتغال زنان و رشد فرهنگی ـ اجتماعی آنان رابطه معنی داری وجود دارد.

۷ـ بین اشتغال زنان و اشتغال آنان رابطه معناداری وجود دارد.

۸ـ بین اشتغال زنان و پایگاه اجتماعی آنان رابطه معناداری وجود دارد.

۵ـ مسائل و مشکلات زنان در ایران

در بیشتر جوامع، موانع اجتماعی و قانونی وجود دارد که از توسعه نقش زنان و ارتقای موقعیت آنان جلوگیری می کند. ایران نیز از این حالت مستثنا نیست، لکن در اثر تدابیر و سیاستهایی که در سالهای اخیر اتخاذ گردیده در حال حاضر زنان ایران از موانع زیادی رهایی یافته اند.در دهه اخیر، رشد سریع در کلیه حوزه ها، ضرورت مشارکت مساوی زنان را در توسعه ملی آشکار ساخته است.

بعضی برخوردها و برداشتهای اجتماعی از سوی زنان و مردان به منظور برابری آنان موافق به نظر نمی آید. این امر تا حدودی ریشه تاریخی دارد و می توان آنها را به آسانی از بین برد. دگرگونیهای اجتماعی سالهای اخیر ساخت اجتماعی سنتی گذشته را دگرگون کرده است. در صورتی که ایرا ن بخواهد به یک جامعه پیشرفته تبدیل شود باید طرز تفکر نادرست و قدیمی را به فراموشی بسپارد. موانع قانونی درباره موقعیت زنان، نتیجه طرز تفکر اجتماعی گذشته است. در بیشتر جوامعی که دارای فرهنگ باستانی اند و سنن و رسومی مشابه ایران دارند قوانین مخالف و همچنین اوضاعی را که در آن زن نقش ثانوی در جامعه دارد ملغیٰ کرده یا از بین برده اند. گذشته از رفتارهای اندیشیده، دو امر اساسی وجود دارند که می توانند نقش و موقعیت زن را در جامعه ایران دستخوش تغییر سازند، یعنی آموزش و اشتغال.

آموزش می تواند برای از بین بردن موانع اجتماعی و اقتصادی به تدریج یا سریعاً کمک کند. توسعه آموزش زنان در سالهای اخیر به صورت پدیده ای چشمگیر درآمده است. در کلیه سطوح آموزشی تعداد دختران دانش آموز افزایش یافته، لکن در رشته های فنی و حرفه های تخصصی و تربیت حرفه ای، تعداد دختران نسبت به پسران هنوز اندک است که بازتاب طرز تفکر کهنه مردم جامعه ماست؛ به طوری که بعضی از رشته های آموزشی از قبیل علوم انسانی، علوم اجتماعی، زبان و بیولوژی، ویژه زنان محسوب می شوند و در مقابل، رشته های آموزشی دیگری وجود دارند که خاص مردان محسوب می گردند.

زنان باید نقش ارزنده ای در شکستن این طرز تفکر بازدارنده به عهده بگیرند و برای کسب برابری به دنبال تنوع آموزش و تربیت حرفه ای باشند و موقعیتهای تازه برای خود به وجود آورند و گرایش به رشته های آموزشی سنتی را از بین ببرند.

به هرحال توسعه و تنوع فرصتهای اشتغال می تواند نقش ارزنده ای در بهبود موقعیت زنان در اجتماع داشته باشد. استقلال بیشتر در کار و فعالیت، بهره وری و مزد بیشتر، احساس نیاز به بهبود امکانات فنی، به طور قابل ملاحظه به تحقق این هدف کمک می کند. بیشتر جنبه های اشتغال نیاز به برنامه ریزی دقیق دارد. برای نیل به این مقصود در بعضی موارد باید هدفهای تازه ای منظور گردد و در مواردی نیز در قوانین موجود تجدیدنظر شود.

     دو مسأله از نظر اشتغال زنان حائز اهمیت است:

الف ) بهبود شرایط کار آنها در چهارچوب سنتی خود.

ب ) تغییر نقشهای سنتی به نقشهای نو.

در سالهای آینده دیگر نمی توان پذیرفت که تعداد زیادی از زنان در چهارچوب فعالیتهای سنتی در خانواده، در امر کشاورزی و در مشاغلی که به نام «مشاغل زنانه» پذیرفته شده اند به کار بپردازند. وظیفه اصلی این است که محیط کار را بهبود بخشیده، درآمد افزایش یابد. آیا زنان خانه دار می توانند به صورت کارکنان نیمه وقت درآیند؟ در صورت پذیرفتن این فکر باید شرایطی ایجاد کرد که آنها بتوانند ساعاتی را به کار بیرون بپردازند یا کار بیرون را (مثل دکمه دوزی) در منزل انجام دهند.

در بخش کشاورزی باید به زنان تربیت حرفه ای داد و از طریق برنامه های ترویج کشاورزی حتی آنان را برای مشاغلی چون رانندگی تراکتور آماده و برنامه های عملی را برای برقراری ارتباط بین تربیت حرفه ای و اشتغال ایجاد کرد. زنان معلم بیشتر باید به صورت چند وظیفه ای برای آموزش دیگر افراد جامعه روستایی تربیت شوند و نقش آنان در توسعه و ترویج کشاورزی باید بطور محسوس گسترش یابد.

شرکتهای تعاونی صنایع سنتی و دستی باید به منظور حمایت از زنان شاغل در این فعالیتها به وجود آیند و صنایع خانگی مورد توجه واقع شوند. به علاوه برنامه های خاص برای کمک به کارگران ماهر زن که بتوانند مستقلاً کار کنند یا به صورت تعاونی فعالیت داشته باشند باید مدنظر قرار گیرند.

اشتغال زنان در بخش نوین مسائل مختلفی دارد. بیشتر کارفرمایان، والدین و خود زنان مفهوم «کارهای مردانه» و کارهای زنانه را بدون هیچ مخالفتی پذیرفته اند.این نوع اندیشه که بوسیله کارفرمایان داخلی و خارجی نیز موردتوجه واقع می شود واقعاً نمی تواند یک الگوی قابل قبول برای کشور ایران نمی تواند باشد. شواهد زیادی وجود دارد که نشان می دهد زنان می توانند در بیشتر مشاغل فعالیت داشته باشند و وظایف محوله را به خوبی مردان به انجام برسانند. در امر توسعه ایجاد فرصتهای اشتغال زنان در این امر باید مورد توجه قرار گیرد و دولت خود به عنوان نمونه باید بدون توجه به این الگوها در اشتغال زنان در مشاغل به اصطلاح مردانه پیشقدم شود.

بهتر است فهرست مشاغلی که زنان کمتر در آن فعالیت دارند تهیه شود و تسهیلات آموزشی و تربیت حرفه ای لازم برای آماده کردن آنان برای این مشاغل فراهم آید. ضمناً باید توجه داشت که کشور ایران با کمبود نیروی انسانی ماهر در بیشتر تخصصها و مشاغل مواجه است و باید جهتگیری و راهنمایی لازم برای اشتغال زنان در گروههای شغلی که کمبود وجود دارد اتخاذ شود. پذیرش زنان در سطح کارگر ماهر و دوشادوش سایر کارگران ماهر نشانۀ ارزنده ای از رهایی زنان از وضع نامساعد سنتی گذشته خواهد بود. در سطح آموزشی عالی نیز باید هدفهایی را درنظر گرفت که به موجب آن، زنان و دختران در مشاغل مردانه با توجه به نیازهای بازار کار راهنمایی در صورتی که این اندیشه ها بخواهد به مورد اجرا گذاشته شود باید تلاش و کوششی هماهنگ صورت گیرد. این رویه رامی توان با معافیت کارفرمایان از عوارض یا مالیات در صورتی که با تربیت حرفه ای و اشتغال زنان موافقت داشته باشند، توأم کرد.

 قانون اساسی و اشتغال زنان

اصل ۲۷ و ۴۳ قانون اساسی نشان دهنده نگرش قانون اساسی نسبت به مشاغل زنان است.

اصل ۲۸: «هر کس حق دارد شغلی را که به آن مایل است و مخالف اسلام و مصالح عمومی و حقوق دیگران نیست برگزیند. دولت موظف است با رعایت نیاز جامعه به مشاغل گوناگون برای همه افراد (یعنی اعم از زن و مرد) امکان اشتغال به کار و شرایط مساوی را برای احراز مشاغل ایجاد کند».

اصل ۴۳: «برای تأمین استقلال اقتصادی جامعه و ریشه کن کردن فقر و محرومیت و برآوردن نیازهای انسان در جریان رشد با حفظ آزادگی او اقتصاد جمهوری اسلامی ایران بر اساس ضوابط زیر استوار می شود:

… بند ۲. تأمین امکانات و شرایط کار برای همه (اعم از زن و مرد) به منظور رسیدن به اشتغال کامل و قرار دادن وسایل کار در اختیار همه کسانی که قادر به کارند اما وسایل کار ندارند…»[۵۵] این دو اصل نشان دهنده آن است که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به این موضوع به طور اعم ـ یعنی مردان و برای زنان ـ توجه کرده است و محدودیت خاصی در زمینه اشتغال زنان قائل نیست.

 ۶ـ نتیجه گیری

زنان هم از طریق کار در منزل (اشتغال به طور غیرمستقیم) و هم از طریق کار در بیرون از منزل (اشتغال به طور مستقیم) در پیشرفتهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سهیمند.

از آنجا که اسلام دین کاملی است به این موضوع نیز به خوبی پرداخته و آزادیهای کاملی را به زنان اعطا کرده است تا ضمن برابر بودن با مردان بتوانند دوشادوش آنان فعالیت کنند. در طول تاریخ اسلام زنان بزرگواری چون فاطمه (ص)، خدیجه (ص) و زینب (ص) به عنوان سمبلها و اسوه های زن مسلمان نورافشانی کرده، در همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بنا به ضرورت مداخله داشته اند.

حضرت امام خمینی (ره) نیز با توجه به نگرش اسلامی، جهانی و وسیع خویش این مسأله را نیز مورد توجه و دقت فراوان قرار داده و همواره با روشنگریهای خویش سعی در تحقق چهره واقعی زن مسلمان داشته اند. ایشان گاه زنان را بالاتر و برتر از مردان دانسته اند و تکلیف کرده اند که باید مردان در فعالیتهای مختلف مملکت مشارکت کنند و در سازندگی و ترقی کشور گام بردارند؛ ضمن اینکه در موارد لزوم از کارشکنیها و موانع تراشی در مشارکت اقتصادی زنان انعقاد کرده اند. جمله بسیار زیبای «از دامن زن مرد به معراج می رود». حسن ختام این مطلب است.

 پیشنهادها

الف ) ـ دگرگونی در طرز تفکر و تلقی مردم از زنان و موقعیت و نقش سازنده آنان در اجتماع. به عبارت دیگر سرمایه گذاری در جهت توسعه فرهنگی جامعه.

ـ شناساندن فعالیتهای زنان در خانه به وسیله دولتها به عنوان نقش اساسی زن در خانواده، تعمیم بیمه های اجتماعی برای زنان خانه دار و ارتقای موقعیت اجتماعی آنان در کلیه زمینه ها، تأکید بر خود اشتغالی زنان در منزل و پذیرش کار خانه به عنوان یک شغل.

ـ ایجاد تغییر و دگرگونی در باورهای مردم نسبت به کار بیرون و اشتغال زنان.

ـ ایجاد امکانات آموزشی و پرورشی هرچه بیشتر در جامعه برای زنان و رفع هرگونه تبعیض در این باره به منظور نیل به تخصصها و مهارتهای لازم، به مقصد بهبود کاریابی و جذب در بازار کار و خود اشتغالی و ارائه تدابیری برای بالا بردن انگیزه زنان و دختران در ادامه تحصیلات.

ـ مشارکت زنان در تعیین نوع و سمت و سوی توسعه و الگوها و برنامه های توسعه ای کشور با دستیابی بر بهداشت بهتر، درآمد بهتر، مهارتها و تکنولوژی، برابری حقوقی و تسلط بر جسم و بدن خویش.

ـ اصلاح داده ها و شاخصهای آماری، بدون هرگونه تعصب جنسی و گردآوری مستمر اطلاعات جسته گریخته درباره وضعیت و جایگاه زنان.

ـ بهبود وضعیت بهداشت زنان و وضع بیمه و سلامت آنان در جامعه با توجه به برنامه های تنظیم خانواده و ایجاد امکانات بهداشتی و درمانی بیشتر برای استفادۀ زنان. نیز ارائه آموزشهای دوران بارداری و زایمان و بعد از آن از طریق رسانه ها و مراکز درمانی.

ـ بیمه کردن و تأمین اجتماعی زنان اعم از زنان خانه دار، مطلقه، بیوه و دیگر.

ـ اتخاذ تدابیر مناسب برای پیشگیری از تبعیضهای جنسی در کار و فرایند خصوصی سازی فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی.

ـ ارتقای میزان درآمد و اعتبارات زنان از طریق تأمین اعتبارات کوتاه مدت و کوچک برای فعالیت اقتصادی زنان در جامعه و حمایت دولت از آنها.

ـ ایجاد مراکز مشاوره راهنمایی خانوادگی برای زنان و ارائه آموزشهای لازم از طریق این مراکز به منظور برخورد شایسته زنان با مسائل خانوادگی و اجتماعی خویش.

ـ تقویت مراکزی که به منظور تأکید بر خود توان بخشی زنان و تعریف اهداف توسعه خودشان و مشارکت کامل در تصمیم گیریهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل گردیده است.

ـ تشکیل «انجمن زنان در توسعه» (W.I.D) برای سازماندهی و برنامه ریزی الگوها و روشهای توسعه نقش و مشارکت زنان در توسعه ملی کشور.

ـ انجام دادن مطالعات و تحقیقات دربارۀ زنان و شناسایی وظایف سنگین و مهم آنها در کلیه زمینه ها.

ـ انجام دادن مطالعات و تحقیقات علمی درباره نقش زنان در اقتصاد و توسعه کشور.

ـ برپا کردن سمینارهای خاص برای زنان که بتوانند مشکلات و مسائل خود را مطرح کرده، برای ارتقای  نقش خویش گام بردارند.

ب ) دست زدن به اقداماتی در زمینه شناسایی، برنامه ریزی مشاغل و به کارگیری زنان در امور اجتماعی از قبیل:

ـ شناخت استعدادها، علایق، توان بالقوه و نقاط قدرت بانوان.

ـ ایجاد امکانات تحصیلی و آموزشی حین خدمت بانوان برای ارتقای شغلی.

ـ شناسایی مشاغل مناسب و جدید و ترویج آن.

ـ واگذاری شغل بر اساس علاقه.

ـ متناسب کردن ساعات کار زنان با وظایف غیر شغلی و امور مربوط به خانواده .

ـ ایجاد تسهیلات مناسب در محل شغل از جمله مهدکودکها، کودکستانها و مراکز آموزشی.

ـ قرار دادن اولویتها و امتیازات خاص برای مشاغلی که برای زنان تناسب بیشتری دارند.

ـ تدوین مقررات حمایتی و قانونی به منظور ایجاد شرایط مناسب استخدامی زنان.

ـ برداشتن موانع ارتقای شغلی زنان شاغل و ارائه حمایتهای لازم از طرف دولت.