اربعین حسینی از معروف‌ترین و اثرگذارترین سالروزها در جهان محسوب می‌شود. اهمیت این روز، برخلاف دهه اول محرم و عاشورا و تاسوعا- که مبتنی‌بر واقعه تاریخی کربلا و درس‌های آن است- ناشی از کنش نمادینی است که به‌همراه دارد. اربعین از آن جهت در جهان شهرت‌یافته که میلیون‌ها نفر با مشایه اربعین و پیاده‌روی تا شهر کربلا، همبستگی فکری و عملی خود را دربرابر تمام آن چیزی که امام حسین(ع) دربرابر آن ایستاده بود، اعلام می‌دارند واقعه پیاده‌روی اربعین، پیچیدگی‌های بسیار و خاص خود را دارد و پذیرش آن با منطق مرسوم در جهان جور درنمی‌آید. به همین دلیل، بررسی این حرکت و جوانب و آثار آن، نه‌تنها برای شیعیان، بلکه پیروان ادیان دیگر نیز حائز اهمیت بوده و جذاب است. در سال‌هایی که این حرکت نیز آغاز شده، مقالات و تحقیقات متعددی در رابطه با آن شکل گرفته که البته غالبا در حوزه‌های تخصصی بوده و با هدف ارائه راهکارهای علمی به مدیران کشورهای دخیل در این واقعه تهیه شده است. بااین‌حال برخی از مطالعاتی که در باب اصل مشایه اربعین صورت گرفته‌اند، انتشار عمومی نیز پیدا کرده‌اند که به بررسی برخی از آنها می‌پردازیم.
پیاده‌روی اربعین علیه دنیاپرستی
چند محقق و استاد دانشگاه از دانشگاه روویرای ویرجیلی اسپانیا، وست چستر پنسیلوانیا و پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی، در مقاله‌ای که در نشریه Journal of Tourism and Cultural Change از فرانسیس‌اند تیلور منتشر شد، به بررسی علل سفر زوار ایرانی به عراق- با وجود مخاطرات و حضور نیروهای تروریستی در سال‌های گذشته- پرداخته‌اند. این مقاله با موضوع «چه چیزی مسلمانان شیعه را به یک زیارت ناامن می‌کشاند؟» به یافته‌های متعددی دست پیدا کرده است. بنابر این مقاله، یکی از دلایلی که افراد از سفر در هر شرایطی درطول اربعین یاد کرده‌اند، از دست دادن کنترل خود بوده است. به‌عبارت بهتر آنها اعلام کرده‌اند به‌رغم اینکه معمولا در تصمیم‌گیری برای چنین کاری بسیار می‌اندیشیدند و سود و زیان مختلف خود را محاسبه می‌کردند، غالبا تصمیم به سفر خود را در لحظه آخر گرفته‌اند و علنا این اتفاق را این‌طور بیان کرده‌اند که جذبه امام حسین(ع) و مفهوم «او طلبیده» منجر به رخداد سفر آنها شده است و از این روی آنها مسائل دیگر را نادیده گرفته‌اند. این وضعیت منجر به بازتعریف امنیت توسط افراد شده است. هرچند درطول سالیان برگزاری اربعین با وجود تهدیدات امنیتی، دولت ایران با همکاری نیروهای عراقی به تامین هرچه بیشتر امنیت در مسیر پیاده‌روی اربعین پرداخته، اما افزایش محبوبیت این آیین، بیش از آنکه مرتبط با مسائل امنیتی باشد، مرتبط با تعریف جدیدی است که زوار از امنیت برای خود ارائه کرده‌اند. بنابر مقاله، زوار امنیت خود را در این سفر به امام حسین(ع) و خدا سپرده‌اند و با احساس آرامش در آن قدم گذاشته‌اند و معتقدند خود خدا و امام حسین(ع) ضامن امنیت تردد و زیارت درطول این سفر هستند. این مقاله یکی دیگر از دلایل سفر افراد درطول اربعین را نبودن هرگونه طبقه‌بندی اجتماعی ذکر میکند، زیرا افرادی که در پیاده‌روی آن شرکت می‌کنند، نه‌تنها هیچ کدام خدمات ویژه‌تری را دریافت نمی‌کنند که همگی درطول مسیر، هرچند شاید از طبقات اجتماعی متفاوتی باشند، از شرایط سخت و آسان یکسانی برخوردارند. به همین دلیل است که مقاله، علت افزایش محبوبیت پیاده‌روی اربعین را در سال‌های گذشته و برخلاف وجود تهدیدات متعدد، ناشی از جدا شدن افراد حاضر در آن از جهان و انفصال از ماتریالیسم محسوب میکند.
پیاده‌روی اربعین استثنایی‌ترین مدل گردشگری!
اولین مقاله مورد بررسی توسط دو محقق از دانشگاه علم و فرهنگ و پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در نشریه Journal of Scientific Study of Religion منتشر شده است. این مقاله به بررسی پیاده‌روی اربعین از زاویه فرهنگی و اجتماعی و به‌مثابه گردشگری مذهبی می‌پردازد که اثرات عمومی زیادی دارد. مقاله «مراسم اربعین به‌عنوان جایگزینی برای تنگناهای موجود» بر آن است که هرچند صنعت گردشگری دارای جهت‌گیری استعماری است و می‌تواند پیامدهای مخرب فرهنگی و مذهبی داشته باشد، آیین پیاده‌روی اربعین به‌عنوان یک استثنا در این زمینه عمل میکند. بنابر این مقاله، علت این موضوع را در آنجا می‌توان یافت که اربعین به‌عنوان یک رویداد گردشگری مذهبی می‌تواند هویتی برای دین شیعه درنظر گرفته شود که فرد شرکت‌کننده، آن را به‌مثابه یک مفسر درگیر در شبکه‌ای از ساختارهای اجتماعی تعبیر میکند و با آنها تعامل دارد. چنین تعبیری ضمن درنظر گرفتن رویداد اربعین به‌عنوان محصول گذشته که فرد نقشی در آن ندارد، او را عامل اصلی بازتولید گذشته درنظر نمی‌گیرد. این رویداد او را بازیگری می‌بیند که آینده را براساس عملی می‌سازد که نتیجه این تعبیر است. این حرکت، یک مخرج مشترک بین فردی که فضایی برای هویت جمعی ایجاد میکند، به‌وجود می‌آورد. در این مطالعه پدیده منحصربه‌فرد در گردشگری مذهبی با استفاده از تجربه مستقیم پژوهشگر و رویکرد مسئولان و فعالان ایرانی مورد بررسی قرار خواهد گرفت؛ پدیده‌ای که براساس رشد جمعیت، یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای مذهبی جهان است. موضوع اصلی مطالعه حاضر، درک زمینه‌ها و انگیزه‌های زائران برای شرکت در این رویداد و درک آنها از شرکت در این رویداد است. رشد این رویداد و تمایل زائران برای فعالیت‌های مذهبی در محیطی که هنوز از نظر شاخص‌های توسعه گردشگری مذهبی پایین محسوب می‌شود، اهمیت بررسی چنین رویدادی را نشان می‌دهد محقق را به این موضوع سوق داده است. یکی از نتایج این مطالعه این است که عوامل مدیریت داخلی و انزوا و روزمرگی زندگی افراد، یکی از دلایل افزایش محبوبیت پیاده‌روی اربعین است؛ چراکه جذابیت پایدار زیارت اربعین در توانایی آن برای پاسخگویی به نیازهای فردی و اجتماعی نهفته است.
تاثیر شناختی پیاده‌روی اربعین در شادکامی
در مقاله‌ای دیگر با محتوای مشابه، این موضوع بررسی می‌شود از آنجا که افزایش نشاط و شادکامی یکی از دغدغه‌های انسان‌هاست و هوش معنوی نیز مختص انسان است. تعیین تفاوت شادکامی و هوش معنوی در افرادی که در پیاده‌روی اربعین شرکت می‌کنند با افرادی که شرکت نمی‌کنند، هدف مطالعه قرار دارد. در این مقاله که توسط یکی از اعضای هیات‌علمی دانشگاه آزاد واحد ملارد نگاشته شده، بیان می‌شود که آیین‌های مذهبی از این دست، از ابعاد معنوی انسان هستند و فرصت‌های ویژه‌ای برای اهالی مذهب برای اعلام موجودیت خود به هویت‌‌های دیگر و موقعیتی مناسب برای بازنمایی و برساخت خود از وضعیت فرهنگی و اجتماعی فراهم می‌کنند. نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش گویای آن بود که شادکامی و هوش معنوی افرادی که در مشایه شرکت کرده‌اند، به‌صورت معناداری از افرادی که هرگز در آن شرکت نکرده‌اند، بیشتر است؛ چراکه افرادی که در آن شرکت کرده‌اند، معمولا افرادی مذهبی هستند که نظام ارزشی درست و روشنی دارند، افزون بر اینکه معمولا زندگی آنها هدفمند و بامعنی است، برای رسیدن به اهداف‌شان تلاش می‌کنند، بنابراین معمولا از عزت‌نفس بیشتری برخوردارند و این امر برخلاف افرادی است که دچار افسردگی هستند و به نظر آنها بی‌ارزش هستند و زندگی‌شان پوچ و بی‌معنی است. بنابر آنچه گفته شد، انتظار می‌رود افرادی که در پیاده‌روی اربعین شرکت می‌کنند، هیجان‌های مثبت بیشتری همچون شادکامی را تجربه کنند و درصورت تجربه هیجان‌های منفی ازجمله غم، خشم و نفرت، مدت‌زمان کمتری درگیر این هیجان‌ها باشند. پس این بعد از تاثیر تقید مذهبی به‌صورت کلی و پیاده‌روی اربعین به‌صورت اخص را می‌توان به‌عنوان تاثیر شناختی پیاده‌روی اربعین در شادکامی درنظر گرفت. از سوی دیگر هوش معنوی در افرادی تجلی بیشتری می‌یابد که از حد جسم و ماده فراتر رفته، حالات اوج هوشیاری را تجربه و از منابع معنوی برای حل مساله استفاده می‌کنند و خصوصیاتی همچون تواضع، بخشش، حق‌شناسی و ترحم دارند. ویژگی‌های بیان‌شده ویژگی‌های ارزشمندی هستند که در افراد با هوش معنوی بالا تجلی می‌یابد؛ بنابراین بدیهی است افرادی که در پیاده‌روی اربعین شرکت می‌کنند، از هوش معنوی بالاتری نسبت به افرادی که در این مراسم شرکت نمی‌کنند، برخوردار باشند.
پیاده‌روی اربعین و احساسی متفاوت
غالب مقالاتی که درباره سفرهای زیارتی منتشر می‌شوند به بررسی بسیاری از ابعاد آنها می‌پردازند، به‌جز بعد احساسی. هرچند در گذشته بعضا آثاری مانند کتاب «دین و احساس» اثر جان کوریگان منتشر شده‌اند، اما محور اصلی مطالعات این حوزه نبوده‌اند. در مقاله‌ای که در دو فصلنامه علمی- پژوهشی «اسلام و علوم اجتماعی» توسط یکی از اساتید دانشگاه شهید چمران اهواز منتشرشده، این موضوع موردتحقیق قرار می‌گیرد. در این مقاله با موضوع «واکاوی معانی ذهنی مشارکت‌کنندگان در پیاده‌روی اربعین در مرزهای چذابه و شلمچه استان خوزستان»، در اربعین حسینی از یک‌سو کنشگرانی وجود دارند که رفتار و عمل آنها مهم است و از سوی دیگر یک ساختار ثابت وجود دارد که دارای مقطع زمانی خاص، مکان مشخص، حال‌وهوای ویژه، ارزش‌ها، نمادها و باورهای خاص که همگی بیرونی و عینی هستند. این مطالعه به بررسی فرصت‌هایی می‌پردازد که اربعین ازنظر نماد، اعتقادات، بعد مناسکی و بعد کنشی و احساسی را به‌دنبال دارد و به مطالعه چالش‌هایی می‌پردازد که با آن مواجه است. این مطالعه ضمن بررسی افراد حاضر در مشایه در اربعین به واکاوی این موضوع می‌پردازد که افراد چه درک و تفسیری از اربعین دارند، فرآیند طی‌شده در مسیر این ادراک چه بوده و اکنون نظرشان در رابطه با گذران زندگی چه تغییری کرده است.
بنابر یافته‌های این مقاله، زوار اعلام کرده‌اند که در دو سوی مرز شاهد نوعی کمک‌رسانی همدلانه خاص بوده‌اند که تا پیش از آن ندیده بودند. آنها یک نوع سانسور رسانه‌ای بین‌المللی را در رابطه با اربعین طرح می‌کنند که ازنظر آنها نمی‌تواند اتفاقی باشد. بنابر نتایج این تحقیق، ازنظر مشارکت‌کنندگان کنش- تعامل‌های مرتبط با پیاده‌روی اربعین باید به‌مثابه یک فرصت برای جامعه‌پذیری دینی دیده شود و همچنین فرصتی برای افزایش وحدت ملی است. اگر از منظر ساخت یک تئوری محدود به واقعیت نیز به این یافته‌ها نگاه شود، مشارکت‌کنندگان از تعلیق موقت قشربندی متداول درطول مسیر پیاده‌روی اربعین سخن می‌گویند.
اربعین و ادراکی جدید از جهان
ابررویداد اربعین ازجمله بزرگ‌ترین گردهمایی‌ها و گردشگری‌های مذهبی جهان است که فقط چند مورد در طول تاریخ توان رقابت با آن را دارد. این ابررویداد، دربرگیرنده باورها و اعتقادات غیرمادی است که چنین حرکتی را در جهان ایجاد کرده است. ادراک معنوی گردشگر ازجمله رویکردهای جدیدی است که در مطالعات گردشگری طرح شده و به همه عوامل غیرمادی و روحانی وجود گردشگر، بر دریافت وی از سایت گردشگری تاکید میکند. این مقاله اثر یکی از محققان حوزه مدیریت گردشگری در دانشگاه علم و فرهنگ با موضوع «ادراک معنوی انسان از ابررویداد مذهبی اربعین حسینی» است. در این پژوهش با هدف توصیف و شناسایی عناصر حقیقت باطنی ادراک معنوی گردشگر، مولفه «حقیقت باطنی» و عناصر مربوطه با استناد به منابع کتابخانه‌ای، از دیدگاه گردشگرانی که دستکم یک‌بار در ابررویداد مذهبی اربعین حضور یافته‌اند، مورد مطالعه قرار گرفته است. به اعتقاد نگارنده این مقاله، ابررویداد مذهبی اربعین که در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین رویدادهای مذهبی جهان تبدیل شده است، می‌تواند نگاه صرفا خودمحوری و خودجوش را به یک رویکرد یکپارچه، نظام‌مند و اثربخش جریان مهم گردشگری تبدیل کند. گردشگر هنگام حضور در این ابررویداد مذهبی، در ارتباط با سایر گردشگران، خویشتن و خالق، زوایای مختلفی از حضور و اتصال و قرابت با فطرت خویشتن را تجربه میکند که در نهایت وی را به خالق خویش متصل می‌گرداند. بنابراین، این ابررویداد، آرامش و وجد درونی را برایش رقم می‌زند تا بتواند وی را به غایت هستی نزدیک و نزدیک‌تر کند.
بررسی اثرگذاری پیاده‌روی اربعین بر زائران
مقاله دیگر به‌صورت مشترک توسط چند هیات‌علمی دانشگاه تبریز و دانشگاه خوارزمی نوشته شده و نشریه International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage آن را منتشر کرده است. این مقاله با موضوع «اثرات معنوی زیارت اربعین: بررسی زوار ایرانی» بر آن است که هرچند پیاده‌روی اربعین دارای ویژگی‌ها و مسائلی است که در هیچ جای دیگر جهان دیده نمی‌شود (همچون ارائه خدمات رفاهی و غیررفاهی از سوی نهادهای مردمی و غیردولتی در قالب موکب‌ها، به‌صورت کاملا داوطلبانه و بدون انتظار پاداش) اما آن چیزی که حقیقتا افراد را به این سفر می‌کشاند، علاقه آنها به حسین بن علی است. محققان مقاله معتقدند اعتقاد راستین به شعار «حب الحسین یجمعنا» که محاسبات و معادلات مرسوم را در این سفر تغییر داده و افراد را فارغ از تفکرات شخصی و شرایط محیطی به‌سوی کربلا روانه میکند. مقاله با ارجاع به کتاب سفرهای مقدس اثر آلن مورینیس، این‌طور برای منطق فوق‌الذکر استدلال میکند که در سفرهای مذهبی از این دست، تجربه معنوی، اصل کار و آن چیزی است که در بطن عمل وجود دارد و اثرگذاری نهایی را بر زائر انجام می‌دهد. از آنجا که هدف اصلی این مقاله، بررسی تجربه زوار ایرانی پیاده‌روی اربعین بود، نتایج آن نشان داد مهم‌ترین هدفی که ایرانی‌ها از مشایه در اربعین دنبال می‌کنند، اثرات معنوی آن است. درحقیقت نتایج استخراج‌شده تحقیق نشان می‌دهد اثری که سفر بر روح زوار داشته، تجربه منحصربه‌فرد آن و تمایل همگان در کمک به یکدیگر، مهم‌ترین دلایل معنوی افراد در سفر با پای پیاده به عراق بوده است. جذابیت بصری و علاقه به معماری حرم امام حسین(ع)، افزایش آگاهی دینی و دانش تاریخی از اسلام و وقایع آن و تعامل با ساکنان عراق و مسافرانی که از دیگر کشورها به آنجا آمده‌اند، از دلایل دیگر ایرانی‌ها برای پیاده‌روی اربعین است. درنهایت جمع‌بندی این مقاله نشان می‌دهد مسائل اقتصادی و عوامل مرتبط با آن، کمترین میزان اهمیت را در این سفر دارد و اثر آن بر افراد حاضر در مشایه در اربعین، نزدیک به صفر بوده است.
علی محمولی
