منطقه خلیج فارس با دارا بودن منابع غنی انرژی و موقعیت راهبردی، نه تنها یکی از مهم ترین مناطق جهان به شمار می آید، بلکه یکی از آسیب پذیرترین نقاط نیز محسوب می شود. رونمایی از طرح روسیه برای خلیج فارس که با حضور نمایندگانی از کشورهای منطقه خلیج فارس از جمله ایران، کشورهای عربی، اتحادیه عرب و پنج عضو دائمی شورای امنیت در جولای ۲۰۱۹ صورت گرفت، بحث های زیادی را در خصوص اهداف مسکو در منطقه پدید آورده است.
با توجه به اهمیت این اقدام روسیه، پرسش هایی درباره شیوه نقش آفرینی مسکو در تحولات آینده، چشم انداز تنش های موجود در خلیج فارس و دورنمای همکاری ها و ائتلاف های منطقه ای بوجود آمده است.
ضرورت و اهداف پژوهش
خلیج فارس نه تنها به عنوان قلب انرژی جهان مورد توجه همه کشورها است، بلکه عموما بحران ها و مسائل مختلفی که در این منطقه جریان دارند نیز همواره خبرساز بوده و توجه دولت ها و ملت ها را به خود جلب کرده است. شرایط داخلی در خلیج فارس به گونه ای است که زمینه هرگونه همکاری دو جانبه و چند جانبه میان کشورهای منطقه را از میان برده و این کشورها را برای کسب امنیت متوجه خارج کرده است.
درواقع وجود جو بی اعتمادی میان کشورها و عدم تمایل به پیمان های منطقه ای جامع، زمینه همکاری دوجانبه و یا چندجانبه میان دولت های منطقه را از بین برده است و به همین دلیل نیز برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس برای دستیابی به اهداف، منافع و امنیت ملی خود، به قدرت های بزرگ فرامنطقه ای متوسل شده اند.
از این رو می توان حضور بازیگران خارجی، وقوع مسابقه تسلیحاتی و فقدان یک سازوکار درون منطقه ای در حوزه امنیت را از جمله چالش های خلیج فارس به حساب آورد. از این رو پژوهش حاضر در صدد بررسی طرح امنیتی روسیه در قبال خلیج فارس و فرصت ها و تهدیدهای ناشی از آن برای ایران است.
چالش های امنیتی در خلیج فارس
برخی از مهم ترین چالش های امنیتی در خلیج فارس عبارتند از:
الف) حضور قدرت های خارجی
اهمیت ژئوپلیتیکی خلیج فارس به خصوص از جهات استراتژیکی، اقتصادی و ارتباطی، عمده ترین دلیل حرکت ابرقدرت ها به سوی این منطقه از جهان بوده است. در عصر پساشوروی نیز منطقه خلیج فارس برای ابرقدرت ها به خصوص آمریکا از اهمیت شایانی برخوردار شد؛ به نحوی که هرگونه تهدید علیه امنیت آن حتی از جانب قدرت های منطقه ای، تهدیدی علیه شریان اقتصادی غرب تلقی و بر ضرورت مقابله با آن تاکید شده است. بارزترین نمونه در این خصوص، بحران اشغال کویت و به دنبال آن لشکرکشی آمریکا علیه دولت صدام در عراق بود.
ب) مسابقه تسلیحاتی و پیامدهای آن
یکی از موضوعات مهم و استراتژیک که منطقه خلیج فارس در طول سال های گذشته با آن مواجه بوده، مسابقه تسلیحاتی است. مسابقه تسلیحاتی نتیجه برتری طلبی و چیره خواهی در منطقه است. از دهه ۹۰ تاکنون کشورهای منطقه ده ها میلیارد دلار برای ساخت نیروهای مدرن نظامی جهت بازدارندگی و تهدید همسایگان خود هزینه کرده اند. در این بین یکی از عناصری که موجب رشد مسابقه تسلیحاتی در منطقه شده، تبلیغت منفی غرب در خصوص ایران و پیشبرد پروژه «ایران هراسی» در منطقه بوده است. درواقع هراس کشورهای شورای همکاری خلیج فارس از برتری قدرت نظامی ایران باعث شده که آن ها در پناه ایالات متحده امریکا به تجهیز خود بپردازند و از اشتیاق بی نظیری جهت بهره مندی از جدیدترین تسلیحات برخوردار شوند.
ج) فقدان همکاری و همگرایی منطقه ای
ناامنی خلیج فارس نه به سود قدرت های بزرگ و نه به سود کشورهای منطقه است. با این حال هیچ نوع ترتیبات امنیتی که بتواند ضامن امنیت این گلوگاه مهم اقتصاد جهانی باشد، هنوز شکل نگرفته است. دلیل اصلی چنین امری را باید در عقب ماندگی های ساختاری کشورهای منطقه که شامل مسائل فکری، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است، جست و جو کرد. علاوه بر این، تلاش برخی از کشورهای منطقه جهت مرزبندی با ایران نیز موجب تضعیف روابط آن ها و عدم شکل گیری ترتیبات امنیت جمعی در خلیج فارس شده است. نمونه چنین امری را می توان در شورای همکاری خلیج فارس مشاهده کرد.
طرح روسیه برای تامین امنیت در خلیج فارس
طرح روسیه برای تامین امنیت در خلیج فارس عبارت است از:
الف) مفاد طرح روسیه
بر این اساس روسیه پیشنهاد داده که سیستم امنیتی در خلیج فارس باید جهانی، جامع و بر پایه احترام به منافع همه طرف های منطقه ای و سایر طرف های درگیر در تمامی حوزه های امنیتی، از جمله نظامی، اقتصادی و انرژی باشد. هدف بلندمدت طرح روسی، ایجاد یک «سازمان امنیتی» با مشارکت و همکاری کشورهای حاشیه خلیج فارس است.
در این سازمان علاوه بر اینکه تمام کشورهای منطقه باید حضور مستمر داشته باشند، کشورهای دیگر از جمله روسیه، چین، هند، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سایر طرف های ذینفع می توانند به عنوان اعضای ناظر عمل کنند. روسیه دستیابی به چنین هدفی را ملزم به حل و فصل چند مسئله اساسی در منطقه کرده است:
- برداشتن گام های اساسی در مبارزه با تروریسم بین المللی؛
- حل و فصل بحران های موجود در عراق، یمن و سوریه؛
- پایبندی همه طرف ها به توافقات مربوط به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)؛
- حل و فصل بحران فلسطین و رژیم صهیونیستی به عنوان عامل اصلی در بی ثبات شدن خاورمیانه.
ب) اهداف سلبی و ایجابی روسیه
هدف سلبی روسیه جلوگیری از افزایش نظامی گری آمریکا و ایجاد ائتلاف های نظامی جدید در خلیج
فارس است. هدف ایجابی نیز تقویت نفوذ خود در یکی از مهم ترین نقاط استراتژیک جهان یعنی خلیج فارس و تنگه هرمز است.
ج) واکنش بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای
به دلیل وجود چالش های درون منطقه ای، عملا طرح روسیه با استقبال گسترده ای از سوی همه بازیگران
مواجه نشده است. با این حال طرح روسیه از سوی کشورهایی همچون ایران و چین با استقبال مواجه شد.
طرح روسیه و فرصت ها و چالش های ایران
طرح روسیه دارای شباهت های زیادی با طرح ها و ایده هایی است که ایران در گذشته برای ایجاد و حفظ امنیتی در منطقه ارائه کرده و می تواند منافع و اهداف تهران را تا حد زیادی محقق کند. در این خصوص توجه به چند نکته حائز اهمیت است:
- نخست آنکه، محور اصلی مباحث مطرح شده توسط ایران در طول سال های گذشته، «حفظ امنیت منطقه توسطکشورهای منطقه بدون دخالت بازیگران فرامنطقه ای» بوده است که می توان از آن با عنوان «امنیت درون زا» یادکرد. طرح روسی نیز همانند راهبرد ایران به دنبال تامین امنیت خلیج فارس به وسیله کشورهای منطقه است. درواقع طرح روس ها ناظر بر اولویت بخشی به همکاری های منطقه ای بجای تکیه بر قدرت ها یا بازیگران فرامنطقه ای است؛
- دوم آنکه ایران همواره بر شکل گیری ترتیبات امنیتی در خلیج فارس با حضور همه بازیگران منطقه ای تاکیدکرده است. روس ها نیز در طرح خود این مسئله را به وضوح مطرح کرده اند که امنیت منطقه باید به وسیله کشورهای منطقه تامین شود و در این پروسه، همه کشورها حضور داشته باشند. درواقع فقدان حضور هر یک از کشورهای منطقه می تواند به روند کلی برقراری امنیت در منطقه آسیب برساند؛
- سوم آنکه با توجه به تجربه شکست خورده شورای همکاری خلیج فارس که بدون ایران شکل گرفته، در طرحروس ها شکل گیری هرگونه نظام امنیتی در منطقه بدون حضور ایران ناممکن خوانده شده و تمام کشورهایحاشیه جنوبی به مذاکره و گفتگو با تهران فراخوانده شده اند.
طرح روسیه به این دلیل که تمام بازیگران منطقه ای را در بر می گیرد و هیچ کشوری از جمله ایران از نظام امنیتی خلیج فارس بیرون نمی گذارد، نسبت به طرح های غربی که معمولا بر ائتلاف و همکاری بخشی از کشورهای منطقه علیه بخشی دیگر متمرکز هستند، از جامعیت برخوردار است.
از این رو پیگیری طرح روس ها با توجه به اینکه بر امنیت درون زا در منطقه تاکید می کند و آن را بر هر نوع امنیت برون زا ارجح می داند، با منافع ملی و راهبردهای ایران در خلیج فارس همخوانی زیادی دارد.
جمع بندی
رونمایی از طرح روسیه برای خلیج بحث های زیادی را در خصوص اهداف مسکو در منطقه پدید آورده است. بر این اساس روسیه پیشنهاد داده که سیستم امنیتی در خلیج فارس باید جهانی، جامع و بر پایه احترام به منافع همه طرف های منطقه ای و سایر طرف های درگیر در تمامی حوزه های امنیتی، از جمله نظامی، اقتصادی و انرژی باشد.
طرح روسیه دارای شباهت های زیادی با طرح ها و ایده هایی است که ایران در گذشته برای ایجاد و حفظ امنیتی در منطقه ارائه کرده و می تواند منافع و اهداف تهران را تا حد زیادی محقق کند. درواقع طرح روس ها ناظر بر اولویت بخشی به همکاری های منطقه ای بجای تکیه بر قدرت ها یا بازیگران فرامنطقه ای است. در عین حال باید توجه داشت که تحقق طرح روس ها با چالش های متعددی روبه رو است؛ به عنوان نمونه کشورهای منطقه ابتدا باید اختلافات بنیادینی را که با یکدیگر دارند، کنار بگذارند.
شعیب بهمن
