ظرفیت‌های فضای مجازی برای اشتغال زنان / «آموزش»؛ لازمه رشد مشاغل مجازی

تصویری که از زنان شاغل داریم، زنانی هستند که صبح زود از خانه بیرون می زنند و در اداره ها و پشت میز‌ها مشغول کار می شوند، اما توجه شما را به زنانی جلب می کنیم که درون خانه، در کنار فرزندان خود به استقلال کاری و مالی رسیده اند و توانسته اند با تمام مشکلات  صاحب کسب و کار خود شوند. فضای مجازی بستری در اختیار زنان قرار داد تا در محیط کاری خود هرطور که راحت هستند حاضر شوند؛ آن هم فقط با یک گوشی تلفن همراه، اما همه چیز به این آسانی نیست. حضور و موفقیت مستمر یا گسترش و رشد کسب و کار‌های مجازی زنان در صورتی میسر می شود که حمایت هایی برای آن ها وجود داشته باشد. اولین قدم حمایت و آموزش های مناسب برای فعالیت در فضای سایبری است.
قطار پیشرفت و تکنولوژی چندین سال است که به کشور ما هم رسیده است و این روز‌ها اکثر افراد جامعه زمان بسیاری را در شبکه‌های اجتماعی می گذرانند؛ اما کرونا پیشرفت و وابستگی زندگی به اینترنت و فضای مجازی را روی دور تند گذاشت تا جایی که یکی از پدیده های تعیین کننده زمان حاضر که جهان را به شکلی که ما می شناسیم تغییر داده، دسترسی جهانی به اینترنت است.

بنا بر آمار سایت statista، کاربران جهانی اینترنت به طور متوسط حدود ۱۴۴ دقیقه در روز را صرف گشت و گذار در شبکه‌های اجتماعی می کنند. این امر باعث می شود که برند‌های جهانی و مشاغل مجازی از این زمان و فضا برای تبلیغ محصولات و خدمات مختلف از طریق بازاریابی استفاده کنند. این سایت گزارش داده است که تا مهر سال ۹۹، ۵۱ درصد از کاربران اینستاگرام در سرتاسر جهان، زنان بوده اند؛ بنابراین تعجب آور نیست که با توجه به افزایش روزانه ی کاربران شبکه‌های اجتماعی، بسیاری از شغل ها به سمت مجازی شدن پیش بروند و زنان نیز از کسب درامد از این طریق استقبال کنند.

استقلال کاری زنان با فریلنسری
زینب دولتی فعال فضای مجازی و کارآفرین  راجع به ظرفیت های اشتغال زنان در فضای مجازی می گوید: «۱۵ الی ۲۰ درصد از زنانی که در فضای مجازی حضور دارند درحوزه ی اشتغال فعالیت دارند. آنها معمولا به مشاغلی در حوزه ی پوشاک، زیبایی و آموزش های حوزه مدیریت خانواده و روانشناسی فعالیت دارند که فضای مجازی باعث بهتر دیده شدن توانایی ها و هنر زنان شده است.»

رویکرد بازاریابی و فعالیت زنان در رسانه‌های اجتماعی ممکن است به صورت منفعل یا فعال باشد. اولی بر اساس محتوای تولید شده توسط کاربر است و اجازه می دهد تا جریان ارتباطات طبیعی بین مشتریان فعلی و آینده به عنوان تبلیغات عمل کند؛ اما رویکرد فعال نیازمند استفاده از ترفند‌ها یا گروه هایی است که بر ایجاد و اجرای بازاریابی واقعی متمرکز هستند. در همین محیط و با آشکار شدن ظرفیت هایش، اینفلوئنسر مارکتینگ متولد شد. با توجه به اینکه مشتریان به دنبال تبلیغات آگاهانه، معتبر و صادقانه می گردند، توانستند مؤثر واقع شوند و رشد کنند. اینفلوئنسر در لغت به معنای تاثیرگذاری است و درواقع به افراد تاثیرگذار در فضای مجازی گفته‌ می‌شود. در کنار آن اینفلوئنسر مارکتینگ یا بازاریابی تاثیرگذار یکی از مدرن‌ترین روش‌های تبلیغاتی امروز است.
واژه ی فریلنسری را این روز‌ها زیاد می شنویم. فریلنسری یکی از قالب‌های کار مجازی زنان است؛ به این معنی که یک نفر، بدون اینکه به یک سازمان یا کسب و کار و شرکت مشخص متعهد شود، فعالیت حرفه‌ای و تخصصی خود را برای مجموعه‌های مختلف انجام می‌دهد. او می‌تواند با توجه به نیاز و پروژه‌های در دسترس، کارفرمای خود را تغییر دهد. می توان معادل فارسی فریلنسری را آزادکار بنامیم.

موج مزیت ها در فضای مجازی
فضای مجازی بدون دخالت دولت ها توانسته بستری برای دیده شدن کسب و کار‌های خانگی شود؛ کاری که وام ها و حمایت های دولت نتوانست انجام دهد. ارزان و در دسترس بودن این فضا مهم ترین عامل استقبال زنان از کار در این فضاست.
زینب دولتی معتقد است: «مزیت کار در فضای مجازی برای زنان این است که آن‌ها می توانند به صورت دورکاری و در بستر خانه و خانواده شاغل باشند؛ اما به شرطی که آموزش های لازم را دیده باشند و بتوانند به خوبی این موضوع را مدیریت کنند تا سایه ای بر خانواده نیندازد. مزیت دیگر این است که هزینه های شروع به کار و اشتغال در فضای مجازی کم است.»
کتایون مصری پژوهشگر و فعال حوزه زنان، دراین باره می گوید: «طی دوسال گذشته که اپیدمی کرونا در دنیا شیوع پیدا کرد باعث تغییر سبک زندگی و وابسته شدن برخی مشاغل خصوصا مشاغل خدماتی به فضای مجازی شد. نتیجه ی آن استقبال زیاد زنان از کسب و کار مجازی بود، زیرا نیازی به حضور در خارج از خانه نبود و می توانستند از این راه به استقلال کاری برسند. بعلاوه اینکه این فضا از مردانه بودن برخی محیط های کاری به دور بود و زنان در این فضا موفق به کارآفرینی و ایجاد یک شبکه ی ارتباطی بین زنان شده اند که به رشد کسب و کارشان کمک کرده است. حضور زنان در جامعه و بعد از آن فضای مجازی عمر طولانی ندارد اما در آینده ما شاهد این خواهیم بود که بسیاری از مشاغل واقعی به خصوص مشاغل خدماتی، مجازی شوند و سبک زندگی مردم نیز به تبع آن تغییر میکند. در شرایطی که این فناوری ها جزء جدانشدنی مشاغل و زندگی ما شود، زنان به بلوغی در این زمینه رسیده و پیشرو خواهند بود.»

آموزش، لازمه ی رشد مشاغل مجازی
قانون نظام صنفی باعث ایجاد اتحادیه ی کسب و کار‌های مجازی در سال ۹۶ شد. هدف آن حمایت از کسب وکار‌های اینترنتی کشور، تسهیل و تسریع بخشیدن در رشد و توسعه کسب وکار‌ها است. آمار‌های این اتحادیه از مشارکت کمتر زنان در کسب مجوز مشاغل مجازی می گوید این در حالیست که بیشتر کاربران این فضا را زنان تشکیل می دهند. به طور دقیق‌تر ۸۶ درصد کسانی که درسال ۹۹ درخواست مجوز کرده اند مرد هستند و ۱۴ درصد را زنان تشکیل داده اند. حال باید دید این اختلاف در کسب مجوز چه دلیلی دارد؟
با توجه به اینکه عمده زنان نسبت به مردان دسترسی کمتری به منابع مالی دارند بنابراین حوزه ی اشتغال آن ها در فضای مجازی منحصر به کسب و کار‌های خانگی و خرد است. این اقبالی که زنان به کار در این فضا نشان داده اند ممکن است مقطعی باشد و پس از دوره ای دیگر شرایط رقابت برایشان سخت شود و موفقیت آمیز نباشد.
مصری می گوید: «آمار بیکاری زنان همیشه بیشتر از مردان بوده و نرخ مشارکت اقتصادی زنان سال ها است که از ۱۲ تا ۱۴ درصد بالاتر نرفته است. بخشی از آن به دلیل عرف جامعه و نان آور نبودن خانم هاست و بخش دیگر اینکه بازار‌های کار معمولا مردانه است. زنان ما بسیار پایبند خانواده هستند و در این فضا امکان رشد در بستر خانواده را دارند؛ اما زمان لازم است تا به طور کامل فرهنگ و ظرفیت های فضای مجازی در جامعه جا بیفتد.» این پژوهشگر حوزه ی زنان با تاکید بر مسئله آموزش ادامه می‌دهد: «مسئله ی آموزش بسیار مهم است، زیرا فناوری های موجود اکثرا وارداتی هستند و با جامعه ی ما منطبق نیستند. بنابراین نحوه ی استفاده و مدیریت آن برای رشد کسب و کار زنان نیازمند آموزش است.»
البته گسترش و رشد کسب و کار در فضای مجازی به عواملی از جمله شناخت مخاطب و نیاز او بستگی دارد؛ اما زنان آموزش¬های لازم را ندیده اند بنابراین شاید نتوانند از تمام ظرفیت های شبکه‌های مجازی برای کسب درامد استفاده کنند. فضای سایبری بسیار متنوع و گسترده است و هرکدام از شبکه ها و پلتفرم ها ظرفیت و اقتضای مخصوص به خود را دارد و زنان با توجه به کسب و کار خود باید آن فضا را بشناسند و بعد شغل خود را ارائه و گسترش دهند.

فضای مجازی بستری برای توانمندسازی زنان سرپرست خانوار
از مزایا و ظرفیت های موجود گفته شد، اما هنوز معلوم نیست که فضای مجازی چه سهمی در توانمند کردن زنان دارد، خصوصا قشر حساس زنان مانند زنان سرپرست خانوار.
مصری راجع به حضور زنان سرپرست خانوار در مشاغل مجازی می‌گوید:« اگر شرایط مطلوب را در نظر بگیریم زنان توانسته اند در این فضا کار کرده و درامدی کسب کنند. اما نیاز زنانی مانند زنان سرپرست خانوار فراتر از کار در این فضا است، زیرا ممکن است زمان زیادی طول بکشد تا یک کسب و کار مجازی به درامد خوبی برسد. از سوی دیگر شروع به کار معمولا احتیاج به مهارت‌هایی دارد، اما آموزش ها در دسترس همه نیست.»
شروع به کار خصوصا در مورد کسب و کار‌های خانگی نیازمند سرمایه اولیه است و به این جهت برخی زنان به چشم شغل دوم که درامد آن مکمل هزینه هایشان است، به آن نگاه می کنند. به همین دلیل اگر قرار است ازاین فضا جهت توانمند کردن زنان استفاده شود باید نهاد‌های مربوطه که متولی این امر هستند در وهله ی اول شبکه های حمایتی برای زنان ایجاد کنند و با توجه به سرعت پیشرفت فضای سایبر در کشور، در کنار حمایت و نظارت بر این فضا، موانع ایجاد شغل مستقل و فریلنسری را از جلوی پای زنان بردارند.

دولتی به عنوان فعال مجازی و کارآفرین پیشنهاد می‌کند:« برای حمایت از زنان می توان فرایند اخذ مجوز یا دسترسی به تسهیلات را ساده تر کرد؛ این روز‌ها افرادی که صاحب کسب و کار مجازی هستند هرازچندگاهی با موج هراس از محدودیت در شبکه های مجازی مواجه می شوند و نمی توانند برنامه ریزی دقیق و طولانی مدت برای کسب و کار خود کنند درحالی که برای رشد کسب و کار برنامه ریزی و اطمینان خاطر باید وجود داشته باشد. الان حمایت هایی در این زمینه وجود دارد، اما همه نمی توانند از آن حمایت ها استفاده کنند و موانع زیادی در دسترسی به آن وجود دارد.»
به طور مثال در حوزه ی حمایتی شاهد اقداماتی نظیر طرح جدید ملی توانمندسازی زنان (ICT – ارتباطات و فناوری اطلاعات) بوده ایم که به تازگی با هدف توانمند کردن زنان به خصوص زنان مناطق کم برخوردار راه افتاده است. این طرح بنا بر گفته ی معاون وزیر ارتباطات در امور زنان، قرار است آموزش لازم ابزار‌های حوزه فناوری اطلاعات و کارکرد‌ها و ظرفیت‌های این حوزه (مانند فعالیت‌های اقتصادی، کسب درآمد و…) را به زنان بدهد. این طرح در حوزه ی آموزش اولین قدم ها را برای راه اندازی کار مستقل آموزش خواهد داد؛ اما هنوز برای رسیدن به هدف اصلی و توانمند کردن زنان در فضای مجازی، حمایت های جامع و فراگیری نداریم.

بنابراین به نظر می رسد با وجود نوظهور بودن فناوری های مدرن و شبکه های اجتماعی، زنان توانسته اند جایگاه خود را در مشاغل این حوزه پیدا کنند؛ اما برای کسب درآمد و رشد بیشتر خصوصا برای قشرحساس زنان، نیازمند حمایت، نظارت و ساماندهی هستیم که متولیان این امر باید به این موضوع توجه داشته باشند.