دولتهای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان از آغازین روزهای استقلال در اواخر سال ۱۹۹۱ به دنبال این بوده‌اند تا پتانسیل آسیای مرکزی را به‌‌عنوان یک مرکز بزرگ ترانزیتی برای تجارت شرق به غرب و شمال به جنوب نشان دهند. پس از جنگ اوکراین، آمریکا و اروپا در حال قطع مسیرهای تجاری آسیای مرکزی به غرب از طریق روسیه هستند، در این میان نقش ایران در حال پررنگ شدن است.
بروس پانیر روزنامه‌نگار و عضو موسسه تحقیقات سیاست خارجی ۹ ژوئیه ۲۰۲۴ در یادداشتی در موسسه خاورمیانه مستقر در واشنگتن نوشت: پکن مشتاق کمک به ایجاد زیرساخت برای بازگرداندن منابع آسیای مرکزی – نفت، گاز طبیعی و مواد معدنی – به چین بوده و این امر تجارت آسیای مرکزی را به شرق باز کرده است.مسیر دریایی از طریق دریای خزر، با رسیدن محموله به آذربایجان با تنگنا مواجه می‌شود.تنها تعداد کمی از جاده‌‌ها و خطوط ریلی از قفقاز جنوبی به سمت دریای سیاه یا ترکیه عبور می‌کنند که توانایی انتقال کالا از آسیای مرکزی به سمت غرب را از طریق این کریدور محدود می‌کند.
آسیای مرکزی علاوه بر تمایل به تجارت با کشورهای غرب، مدت‌هاست که به دنبال این است تا مسیرهایی را به سمت جنوب باز کند و به بازارهای هند، خاورمیانه و شرق آفریقا دسترسی داشته باشد. اما برای دهه‌‌ها، بی‌‌ثباتی در افغانستان و پیچیدگی‌‌های سیاسی حول الحاق ایران شدیدا درگیر تحریم در کریدورهای تجاری فرامنطقه‌‌ای، این امر را غیرممکن کرده است.
هنگامی که روسیه در اواخر فوریه ۲۰۲۲ تهاجم تمام عیار خود را به اوکراین آغاز کرد، کشورهای آسیای مرکزی و سایرین را بر آن داشت تا در نقش بالقوه ایران به عنوان یک کشور ترانزیتی تجدید نظر کنند. در مدت کمی بیش از دو سال، نگاه آسیای مرکزی به ایران از حالت نافرجام بین‌المللی به حلقه کلیدی در مسیرهای تجاری پرسود تغییر کرده است.
روابط آشفته
نظام‌های حکومتی در پنج کشور آسیای مرکزی به درجات مختلف، هنوز از اتحاد جماهیر شوروی الگوبرداری شده‌اند. حتی امروز، بعد از گذشت بیش از ۳۰ سال پس از فروپاشی شوروی، برای مقاماتی که از پیشینه الحادی اتحاد جماهیر شوروی برآمده‌اند، یکی از بزرگ‌ترین ترس‌‌های آنها سرنگونی توسط شورش‌های الهام گرفته از اسلام است. ایران گرچه بر اساس اسلام شیعی در مقابل اسلام سنی اکثریت مردم آسیای مرکزی عمل می‌کند، اما الگوی چالش برانگیزی برای دولتهای آسیای مرکزی است. همزمان شکل بنیادگرای دیوبندی از اسلام سنی که توسط طالبان در افغانستان اعمال می‌شود، نیز یک چالش خطرناک است.علاوه بر این، برای بیش از یک دهه پس از استقلال، اکثر کشورهای آسیای مرکزی به دنبال روابط نزدیک‌تر با ایالات متحده بودند.
در ابتدا، ایالات متحده به عنوان یک وزنه تعادل عمل کرد و از الحاق احتمالی مجدد توسط روسیه استعمارگر سابق محافظت کرد. پس از ۱۱ سپتامبر، ایالات متحده به قدرت جهانی تبدیل شد که طالبان را در افغانستان و در همسایگی آسیای مرکزی بیرون راند. اکثر دولتهای آسیای مرکزی در اواخر دهه ۱۹۹۰ با طالبان دشمنی داشتند، به‌‌ویژه دولتهای ازبکستان و تاجیکستان که به ترتیب از نیروهای ضد طالبان ازبکستان و تاجیکستان در شمال افغانستان حمایت می‌‌کردند و طالبان نیز متقابلا با پناه دادن به یک‌شبه‌نظامی از آسیای میانه مقابله کردند. گروهی که در تابستان ۱۹۹۹ و ۲۰۰۰ به مناطقی از قرقیزستان و ازبکستان حمله کرد.
جای تعجب نیست که دولتهای آسیای مرکزی در این سال‌ها تمایلی به دنبال کردن روابط قوی با ایران نداشتند. در سال ۱۹۹۵، اسلام کریم اف، رئیسجمهور سابق ازبکستان، تا آنجا پیش رفت که از تحریم تجاری آمریکا علیه ایران حمایت کرد.حتی در تاجیکستان که اکثریت تاجیک زبان ریشه ایرانی دارند، روابط با تهران گاهی سرد بوده است.ایران به ساخت یک نیروگاه برق آبی جدید در تاجیکستان و ساخت بخش‌‌هایی از یک بزرگراه کلیدی که مناطق شمال و جنوب کشور را به هم متصل می‌کند، کمک کرد.همچنین دو خط لوله گاز برای صادرات گاز از همسایه شمالی ایران، ترکمنستان، و قرارداد سوآپ نفت بین قزاقستان و ایران ساخته شد.با این حال، در مجموع، بین ایران و آسیای مرکزی به طور کلی برای ۳۰ سال تعامل حداقلی وجود داشته است.
پس از حمله اوکراین
تحریم‌هایی که کشورهای غربی علیه روسیه به دلیل حمله به اوکراین در سال ۲۰۲۲ اعمال کردند، وضعیت آسیای مرکزی را به شدت تغییر داد. از زمان استقلال تا آغاز سال ۲۰۲۲، آسیای مرکزی عمدتا به شبکه‌‌های جادهای و راه‌آهن از طریق روسیه برای انجام تجارت با ترکیه و اروپا وابسته بود، تا حدی به دلیل پیشرفت آهسته در باز کردن مسیرهای تجاری دریایی در سراسر دریای خزر. اما این تجارت ناگهان در معرض تهدید قرار گرفت و دولتهای آسیای مرکزی به دنبال جایگزین‌ها رفتند.
در پایان ماه مه ۲۰۲۲، امامعلی رحمان، رئیسجمهور تاجیکستان از تهران بازدید کرد و پس از آن، سردار بردی محمداف، رئیسجمهور ترکمنستان و قاسم توکایف، رئیسجمهور قزاقستان در ماه آینده از تهران دیدن کردند. سفر رحمان از آنجا که روابط ایران و تاجیکستان از اوت ۲۰۱۷، زمانی که مقامات تاجیکستان ایران را به دست داشتن در ترورهای سیاسی در این کشور آسیای مرکزی در خلال و پس از جنگ داخلی ۱۹۹۷-۱۹۹۲ متهم کردند، بسیار مهم بود.
سفر رئیسجمهور ترکمنستان به ترمیم شکافی که در ژانویه ۲۰۱۷ آغاز شده بود کمک کرد، آن هم زمانی که ترکمنستان صادرات گاز به ایران را به دلیل بدهی ۱۰ ساله برای پرداخت گاز که ایران مورد مناقشه بود، متوقف کرد. سفر توکایف همزمان با ورود قطار باری به تهران بود که یک هفته قبل، شمال شرق قزاقستان را ترک کرد و کالاها را در مسیر آزمایشی مسیر جدید به ترکیه می‌برد. قطار این ریل حدود ۱۲ روز طول می‌کشد تا از قزاقستان به ترکیه برسد.شوکت میرضیایف رئیسجمهور ازبکستان در ژوئن ۲۰۲۳ به ایران سفر کرد که اولین سفر یک رئیسجمهور ازبکستان به ایران در ۲۰ سال گذشته بود. موضوع حملونقل و ترانزیت بین آسیای مرکزی و ترکیه یا به طور کلی بین چین و اتحادیه اروپا در دستور کار اصلی همه این بازدیدها بود.در ژوئن ۲۰۲۲ قطار باری از قزاقستان چند ماه بعد توسط قطار دیگری که مسیر دیگری را طی کرد دنبال شد. تاجیکستان مسیر چندوجهی خود را از چین به ترکیه از طریق ازبکستان، ترکمنستان و ایران در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۲ آغاز کرد، زمانی که اولین قطار باری از ایستگاه کولوب در جنوب تاجیکستان خارج شد. این مسیر چندوجهی از طریق جاده از دوشنبه به چین متصل می‌شود.
زمانی که نیروهای روسی در اواخر فوریه ۲۰۲۲ از اوکراین عبور کردند، این مسیرهای تجاری در حال ساخت و تکمیل بودند، اما به نظر می‌رسید این پروژه‌ها در را برای مشارکت ایران در طرح‌های توسعه کریدورهای تجاری شرق به غرب باز کرده بودند.در جلسه ژوئیه ۲۰۲۳ سریک جومانگارین، معاون نخست‌وزیر قزاقستان و جمشید حجایف، همتای ازبکستانی وی، در مورد مسیر چندوجهی از طریق کشورهایشان به چین از مسیر ایران بحث و گفت‌وگو شد. در ماه اوت، روسای جمهور تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در عشق آباد برای گفت‌وگوهایی که شامل کریدورهای تجاری و ترانزیتی از طریق کشورهایشان و ایران بود، ملاقات کردند.
نمایندگان وزارتخانه‌های حملونقل ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، ترکیه و ایران در اواخر اکتبر ۲۰۲۳ برای بحث در مورد افزایش استفاده از جاده و ریل ملاقات کردند.علاوه بر این، پروژه راه‌آهن چین، قرقیزستان و ازبکستان (CKU) پس از بیش از ۲۵ سال بحث و برنامه‌ریزی، سرانجام در حال پیشرفت است. پیش‌تر سازمان کشورهای ترک (OTS) شامل ترکیه، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان به عنوان اعضای اصلی و ترکمنستان به عنوان عضو ناظر که در حال تغییر وضعیت خود به عنوان عضو کامل است، در مورد اتصال راه‌آهن CKU به حملونقل و کریدورهای ترانزیتی که از ایران به ترکیه منتهی می‌شود بحث کرده بود. افتتاح CKU زمان سفر از چین به ترکیه را تا هشت روز کاهش می‌دهد.
توسعه کریدور تجاری شمال به جنوب
کشورهای آسیای مرکزی سه دهه است که به دنبال مسیرهای تجاری به هند هستند. از سال ۲۰۲۲ تاکنون برخی پیشرفت‌‌های آزمایشی از طریق افغانستان انجام شده است که محموله‌‌ها از طریق جاده و استفاده از بنادر پاکستان برای ارسال کالا به هند و از آن استفاده می‌شود. با این حال، به دلیل شبکه جادهای ضعیف و فقدان خطوط ریلی در افغانستان و همچنین محدودیت‌های انتقال کالا بین پاکستان و هند، حجم انتقال محدود باقی مانده است.در ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۲، کمتر از یک ماه پس از ورود قطار ترکیه به مقصد قزاقستان به تهران، قطاری از روسیه حامل مصالح ساختمانی به ایستگاه سرخس در مرز ترکمنستان و ایران رسید. این قطار به سمت بندر عباس در خلیج فارس ادامه یافت و محموله در کشتی بارگیری شد و به هند منتقل شد.
ازبکستان نیز علاقه خود را برای پیوستن به مسیر هند نشان داده است. در سپتامبر ۲۰۲۲، وزارت سرمایه‌گذاری و تجارت خارجی این کشور میزبان نشستی با نمایندگان کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای آسیا و اقیانوسیه (ESCAP) بود تا در مورد توسعه یک کریدور حملونقل از ازبکستان از طریق ترکمنستان و ایران بحث و گفت‌وگو کند.قبلا در ژانویه ۲۰۲۳، ازبکستان از کریدور تجاری شمال به جنوب برای انتقال محموله دانه کنجد از هند، از طریق ایران، ترکمنستان و ازبکستان در مسیر عبور خریداران در آلماتی قزاقستان استفاده می‌کرد. سفر از موندرا هند به آلماتی ۲۰ روز طول کشید.
ایران و ازبکستان قراردادهایی را برای ایجاد یک مرکز لجستیک مشترک در بندرعباس و چابهار و مشارکت شرکت‌های تجاری از ازبکستان در ساخت پایانه‌‌ها و تاسیسات ذخیره‌‌سازی در هر دو بندر امضا کردند. ایران استفاده از بندرعباس و بندر چابهار را به کشورهای آسیای مرکزی پیشنهاد داده است. تهران در اوایل سال ۲۰۲۳ استفاده از آنها را به قرقیزستان به عنوان انگیزه‌ای برای پیوستن به مسیرهای تجاری از چین و از طریق آسیای مرکزی به ایران و دورتر به هند، خاورمیانه و شرق آفریقا پیشنهاد کرد.در ماه مه ۲۰۲۴، شرکت هند پورتز گلوبال با مسوولیت محدود قراردادی ۱۰ ساله برای توسعه و بهره‌برداری از بندر چابهار امضا کرد که استفاده از این تسهیلات را برای کشورهای آسیای مرکزی که به دنبال تجارت با هند هستند، جذاب‌تر کند.
چشم‌انداز
محدودیت‌های سیاسی در استفاده از راه‌‌های تجاری سنتی از طریق روسیه، دولتهای آسیای مرکزی را مجبور کرده است که در نهایت و با انرژی به دنبال جایگزین‌‌هایی باشند. مسیرهایی مانند همکاری اقتصادی منطقهای آسیای مرکزی (CAREC) بانک توسعه آسیایی، مسیر حملونقل بین‌المللی ترانس خزر (TITR) یا طرح کمربند و جاده چین (BRI) قبلا وجود داشت، اما ملاحظات ثانویه برای کشورهای آسیای مرکزی بود. اکنون، این کریدورها برای آسیای مرکزی حیاتی هستند، اما برای استفاده حداکثری از این مسیرها، ایران باید درگیر شود.
این مشارکت ایران ممکن است مورد استقبال کشورهای غربی قرار نگیرد، اما آمریکا و اروپا در حال قطع مسیرهای تجاری آسیای مرکزی به غرب از طریق روسیه هستند و مسیرهای ترانس خزر هنوز برای جایگزینی برای کریدور روسیه کافی نیست. علاوه بر این، مسیرهای آسیای مرکزی از طریق ایران از حمایت قوی چین، ترکیه و کشورهای عربی برخوردار است، بنابراین کشورهای آسیای مرکزی می‌توانند در صورت اعتراض کشورهای غربی، روی حمایت آن کشورها حساب کنند.
