مروری بر ابعاد راهبردی، سیاسی و اقتصادی راه آهن شلمچه بصره

ضرورت و اهداف پژوهش

برای ایجاد زیرساخت ریلی بین ایران و عراق دو پروژه ریلی در غرب و جنوب غربی کشور تعریف شده است؛ محوری به طول ۶۰۵ کیلومتر و به نام پروژه راه آهن غرب کشور در دست ساخت است و محور دیگر که در خاک عراق قرار دارد، بسیار کوتاه بوده و ساخت آن برای دو کشور به صرفه است. برقرار بودن امنیت نسبی در عراق و وجود اماکن زیارتی و جاذبه های گردشگری دو کشور باعث افزایش چشم گیر تعداد سفرها تا مرز ۱۵ میلیون تردد در سال شده است. علاوه بر این، صادرات بیش از ۱۹ میلیون تن کالا از ایران به عراق، موضوع حمل ونقل را به یکی از الزامات مهم توسعه روابط فرهنگی ـ اقتصادی دو کشور تبدیل کرده است. بنابراین، دو کشور باید فارغ از هزینه های ساخت این محور ریلی، هر چه سریع تر نسبت به کسب منافع کلان اقتصادی و راهبردی حاصل از اتصال ریلی به یکدیگر اقدام کنند. در این پژوهش علاوه بر مرور چالش های پیش روی این طرح، راهکارهایی برای اجرای محور ریلی شلمچه ـ بصره ارائه شده است.

راه آهن شلمچه ـ بصره

طرح اتصال راه آهن خرمشهر به شلمچه به طول ۱۷ کیلومتر در سال ۹۰ به بهرده برداری رسید و ادامه آن تا شهر بصره به طول ۳۲ کیلومتر در خاک عراق باقی مانده است. در حال حاضر، خط ریلی از بصره تا کربلا فعال است، به نحوی که در اربعین سال ۹۵ و ۹۶ زائرین ایرانی خود را با قطار به مرز شلمچه رسانده و پس از پیمودن این مسیر ۳۲ کیلومتری تا راه آهن بصره با اتوبوس، مجدداً با قطار عراقی به سمت کربلا راهی شدند. به این ترتیب با تکمیل خط ریلی بین شلمچه تا بصره اتصال کشور ایران از طریق خرمشهر به عراق و کشورهای شرق مدیترانه بدون انقطاع برقرار می شود و تحولی بزرگ در زمینه ترانزیت و تبادل کالا و مسافر صورت خواهد گرفت.

ساخت محور ریلی شلمچه ـ بصره طی دو تفاهم نامه در سال های ۹۰ و ۹۳ بین ایران و عراق مطرح شد و مقرر شد ایران نسبت به ساخت پل بر روی اروند اقدام کند. در این خصوص، طرف عراقی درخواست ساخت پل بازشو جهت عبور شناورهای خود را ارائه کرد؛ این پیشنهاد با شرط پرداخت هزینه اضافی از سوی عراق مورد موافقت قرار گرفت. از طرف دیگر عراق متعهد شد تا پس از انجام عملیات مین روبی و تملک اراضی، نسبت به ساخت ۳۲ کیلومتر خط آهن از بصره تا مرز شلمچه اقدام کند. با این حال، چند ماه پس از امضای تفاهم نامه دوم در سال ۹۳، وزیر سابق راه و شهرسازی در سفری که به بصره داشت، همراه با استاندار بصره، احداث این خط آهن را کلنگ زدند و در مقابل، ایران نسبت به طراحی و آماده سازی قرارداد ساخت پل بر روی اروند اقدام کرد؛ به طوری که در بودجه سال ۹۵ مبلغ ۱۵۰ میلیارد تومان برای احداث آن پیش بینی شد اما به دلیل آنکه طرف عراقی نسبت به انجام تعهدات خود اقدامی نکرد، ساخت و اجرای این پل از سمت ایران نیز به حالت تعلیق درآمد.

اقدامات پیشنهادی

مسئولین عراقی معتقدند که اکثر سود اجرای محور ریلی شلمچه ـ بصره عاید ایران شده و آورده ی چندانی برای عراق ندارد؛ بنابراین باید در تعریف اهداف این پروژه و مذاکرات با دولت و طرف های عراقی، منافع ملی عراق نیز لحاظ شود؛ در ادامه اقداماتی در این زمینه پیشنهاد شده است:

• عواید مالی و راهبردی حاصل از ترانزیت برای عراق از محل حمل بار بین المللی: اتصال ریلی ایران به عراق، این کشور را به جاده ی ابریشم ریلی متصل می سازد. در طرح جاده ی ابریشم، عراق می تواند متصل کننده ی این مسیر به سوریه و بندر لاذقیه باشد. در صورت نقش آفرینی، عراق در این محور مواصلاتی، منافع اقتصادی و راهبردی قابل توجهی را در عرصه جهانی کسب خواهد کرد. همچنین عراق می تواند از سود ارزی حاصل از ترانزیت کالا از خاک این کشور بهره مند شود.

• فرصت توسعه ی راه آهن عراق: اتصال ریلی میان ایران و عراق با ایجاد فرصت ارتباط بیشتر میان راه آهن های دو کشور این امکان را برای شرکت های ریلی ایران ایجاد می کند که با ورود به فضای ریلی عراق خدمات خود را در اختیار راه آهن این کشور بگذارند. در حال حاضر صدها شرکت مهندسی و بهره برداری ریلی در ایران فعالند که می توانند در مقایسه با رقبای خارجی خدمات باکیفیت و ارزان تری را در دسترس همسایه غربی قرار دهند و با توجه به قرابت های میان دو کشور، خدمات پس از فروش این محصولات، دامنه گسترده تری برای عراق خواهد داشت.

• حمل بارهای داخلی عراق با ناوگان ریلی ایران: احداث خط ریلی شلمچه ـ بصره این فرصت را برای دو کشور فراهم می کند تا ناوگان ریلی ایران با ورود به عراق بخشی از حمل ونقل بار داخلی این کشور را بر عهده گرفته و موجب کاهش هزینه های حمل ونقل و قیمت تمام شده محصولات در عراق شود. این فرصت برای واگن داران و شرکت های بهره برداری ریلی ایران فراهم است تا با ورود به عراق بارهای وارداتی به بنادر این کشور را در شبکه ریلی آن حمل کنند؛ این کار، رونق بیشتری به عراق خواهد بخشید. شایان ذکر است در صورت تحقق این طرح، مسئولان عراقی نیازهای ریلی خود در حوزه هایی مانند زیرساخت، تعمیر، نگهداری و بهره برداری را به ایران ارجاع می دهند و همکاری ریلی میان دو کشور پیشرفت خواهد کرد.

• افزایش حمل زوار ایران و سایر کشورها به عراق و افزایش درآمدهای توریستی به این کشور: اتصال راه آهن ایران به عراق می تواند سفر ارزان ریلی به این کشور را برای شیعیان منطقه فراهم کند و باعث شود افراد بیشتری به عراق سفر کنند. شایان ذکر است که کاربرد اصلی راه آهن ایران و عراق باری است نه مسافری؛ اما در ایامی همچون اربعین می توان کاربری مسافری را نیز برای این خط لحاظ کرد.

• ایجاد اشتغال برای مردم عراق در روند احداث و بهره برداری از این پروژه: پروژه راه آهن شلمچه به بصره علاوه بر احداث، نیازمند اداره و بهره برداری است. این موضوع می تواند نقطه تفاهمی میان ایران و عراق جهت آموزش کارگران و کارمندان عراقی برای اداره این خط و ایجاد سایر خطوط ریلی و زیرساخت ها در عراق باشد. در بعد احداث می توان از کارگران عراقی استفاده کرد و پس از احداث نیز در بهره برداری، تخلیه و بارگیری، تعمیر و نگهداری خطوط و ادوات ریلی به آن ها آموزش داد.

جمع بندی

در حال حاضر از جهت زیرساخت ریلی برای اتصال ایران و عراق باید یکی از خطوط راه آهن غرب یا محور ریلی جنوب (شلمچه به بصره) تکمیل شوند. ساخت محور ریلی شلمچه ـ بصره طی دو تفاهم نامه در سال های ۹۰ و ۹۳ بین ایران و عراق مطرح شد و ایران متعهد شد که نسبت به ساخت پل بر روی اروند اقدام کند. اما به دلیل آنکه عراق تعهدات خود را عملی نکرد، ساخت و اجرای این پل از سمت ایران نیز به حالت تعلیق درآمد. در این پژوهش راهکارهایی برای اجرای محور شلمچه ـ بصره ارائه شد که برخی از آن ها عبارتند از: حمل بارهای داخلی عراق با ناوگان ریلی ایران، افزایش حمل زوار ایران و سایر کشورها به عراق و افزایش درآمدهای توریستی به این کشور، ایجاد اشتغال برای مردم عراق در روند احداث و بهره برداری از این پروژه.

علی ضیایی