بر اساس یافته‌های یک نظرسنجی اگرچه «اینستاگرام» از نظر فعالان رسانه‌ای و همچنین به باور افراد عادی، بیشترین نقش را در انتشار اخبار جعلی دارد، این نقش از سوی اصحاب رسانه نزدیک به ۲ برابر بیشتر مورد تاکید قرار گرفته است.
در تعریف اخبار جعلی (فیک‌نیوز) به طور عمده دو ویژگی اساسی بازشناسی می‌شود؛ نخست آنکه جنس و مبنای این اخبار اطلاعات نادرست است و دوم، شکل ظاهری آن‌ها همانند خبرهای درست و واقعی است. این نوع از اخبار با یک هدف کلی «گمراه‌سازی» افکار عمومی و مخاطبان خاص و با انگیزه‌هایی همچون تخریب، تبلیغات، سرگرمی، شوخی و … علیه فرد، نهاد یا اجتماع از سوی منابع و رسانه‌های نامعتبر ساخته و منتشر می‌شود.
در نظرسنجی میدانی از بازدیدکنندگان بیست و چهارمین نمایشگاه رسانه‌های ایران (به تفکیک اصحاب رسانه و افراد غیررسانه‌ای)، مشارکت‌کنندگان درباره مفهوم «اخبار جعلی» و راهکارهای پیشنهادی آنان را برای مقابله با این معضل عرصه اطلاع‌رسانی، دیدگاه‌های خود را مطرح کردند.
ناآشنایی ۷ برابری غیررسانه‌ای‌ها از مفهوم اخبار جعلی
نتایج به دست آمده از این پژوهش و مقایسه تحلیلی داده‌ها نشان می‌دهد، اصحاب رسانه بیش از پنج برابر بازدیدکنندگان عادی نمایشگاه گفته‌اند «خیلی زیاد» با مفهوم اخبار جعلی آشنایی دارند. از طرف دیگر پاسخ‌گویان غیررسانه‌ای بیش از هفت برابر اهالی رسانه اعلام کرده‌اند با این مفهوم آشنایی «کم» و «خیلی‌کم» دارند و یا «اصلاً» آشنا نیستند.
همان‌گونه که نمودار زیر نشان می‌دهد، بعد از اینستاگرام که از نظر هر دو گروه (اگرچه به میزان‌های متفاوت) بیشترین نقش را در ساخت و انتشار اخبار جعلی و نامعتبر دارد، شرکت‌کنندگان رسانه‌ای در نظرسنجی ایرنا از میان پلتفرم‌های مختلف، رتبه بعدی را به «توئیتر» داده‌اند و بازدیدکنندگان عادی، «شبکه‌های ماهواره‌ای» را به عنوان عامل دوم معرفی کرده‌اند.
انتشار اخبار جعلی از منابع داخلی یا خارجی؟
نمودار زیر بیانگر آن است که از نظر هر دو گروه رسانه‌ای و غیررسانه‌ای، منابع داخلی و خارجی هم‌زمان و به یک میزان در انتشار اخبار جعلی و نامعتبر دخیل هستند. پاسخ‌گویان رسانه‌ای، بیشتر منابع داخلی را موثر می‌دانند (۲۶ درصد) در حالی که بخشی از پاسخ‌گویان غیررسانه‌ای، منابع خارجی را به عنوان بیشترین عامل انتشار اخبار جعلی معرفی کرده‌اند. (۲۷ درصد)
جلوگیری از انتشار اخبار جعلی از کدام مسیر؟
آن دسته از شرکت‌کنندگان در نظرسنجی ایرنا که در عرصه رسانه‌ای فعالند، «آموزش و آگاهی‌رسانی» و سپس «تقویت جریان آزاد اطلاعات» را مهمترین عامل برای جلوگیری از ایجاد شایعه و تاثیرات سوء آن معرفی کرده‌اند. در حالی که پاسخ‌گویان غیررسانه‌ای، بعد از «آموزش و آگاهی‌رسانی»، «تحقیق و مطالعه» را به عنوان راهکار دوم پیشنهاد داده‌اند.
پیامدهای انتشار اخبار جعلی و شایعه
مطابق یافته‌های این نظرسنجی، بیش از ۷۰ درصد از پاسخ‌گویان رسانه‌ای بر این باورند که انتشار اخبار جعلی و شایعه‌ها به صورت «خیلی زیاد» و «زیاد» می‌تواند «اعتماد به نظام سیاسی کشور» را تحت تاثیر قرار دهد؛ این در حالی است که ۵۴.۸ درصد پاسخ‌گویان غیررسانه‌ای این تاثیر را «خیلی زیاد» و «زیاد» برآورد کرده‌اند.
همچنین بررسی مقایسه‌ای نشان می‌دهد اصحاب رسانه بیش از دو برابر بازدیدکنندگان عادی نمایشگاه تاثیر اخبار جعلی و شایعه را بر اعتماد به نظام سیاسی کشور «خیلی زیاد» می‌دانند و از سوی دیگر غیررسانه‌ای‌ها، بیش از چهار برابر گروه مقابل این تاثیر را «کم» و بیش از دو برابر «خیلی‌کم» دانسته‌اند.
منابع قابل اعتماد؛ رسانه‌ها یا فضای مجازی؟
همان‌گونه که نمودار زیر نشان می‌دهد، پاسخ‌گویانی که در عرصه رسانه‌ای فعالند بیش از دو برابر سایر پاسخ‌گویان، «خبرگزاری‌ها» و «روزنامه‌ها» را به عنوان منابع خبری قابل اعتماد انتخاب کرده‌اند؛ این در حالی است که شرکت‌کنندگان غیررسانه‌ای در این نظرسنجی، بیشتر از فعالان رسانه‌ای به «صداوسیما» و «فضای مجازی» اعتماد داشته‌اند.
مشخصات جمعیت‌شناختی
جامعه آماری این تحقیق شامل بازدیدکنندگان ۱۸ سال و بالاتر از نمایشگاه است. حجم نمونه این تحقیق ۲۰۵ نفر بوده که به صورت تصادفی ساده انتخاب شده‌اند. این نظرسنجی به صورت میدانی در محل نمایشگاه و در چهار روز کاری نمایشگاه، یعنی ۲۹ بهمن تا دوم اسفندماه ۱۴۰۲ انجام شد.
