حتی بدون انجام یک توافق رسمی، طرف ترکیه‌ای با سوآپ گاز روسیه می‌تواند به دلیل عدم دسترسی شرکت گازپروم روسیه به بازار گاز اروپا به واسطه تحریم‌های اعمال شده بر این کشور، سود هنگفتی را نصیب آنکارا کند.
ترکیه از کدام طرف در جنگ روسیه و اوکراین حمایت می‌کند؟ پاسخ به این سوال می‌تواند متفاوت باشد.
از یک سو، آنکارا از کی یف حمایت نظامی و دیپلماتیک می‌کند و رجب طیب اردوغان قول می‌دهد هرگز سرزمین‌های اوکراین را که توسط روسیه به تصرف درآمده به رسمیت نشناسد (ترکیه پس از الحاق کریمه در سال 2014 همین موضع را اتخاذ کرد). علاوه بر این، به لطف ترکیه، اوکراین صادرات مواد غذایی را از طریق دریای سیاه همچنان ادامه می‌دهد. آنکارا ابتدا نقش کلیدی در امضای قرارداد غلات ایفا کرد و پس‌از شکست این طرح، آب‌های سرزمینی خود را برای ایجاد کریدور حمل‌ونقل غلات در اختیار اوکراین قرار داد.
از آن سو، آنکارا به تحریم‌های غرب علیه روسیه نپیوسته است. علاوه بر این، ترکیه پس از چین و هند به یکی از خریداران اصلی نفت روسیه تبدیل شده است. فرودگاه استانبول به مهم‌ترین مرکز پرواز به شهرهای روسیه تبدیل شده و در روزهای آینده شاهد حضور ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه در یک کشور اروپایی خواهیم بود.
ترکیه تاکنون چندین مرحله مانور بین روسیه و غرب انجام داده و هر بار به یکی از طرفین نزدیک شده است. در عین حال، اردوغان در آخرین سو گیری خود به سمت ایالات متحده و متحدانش تمایل پیدا کرده است.
در پایان ژانویه، پارلمان ترکیه در نهایت ورود سوئد به ناتو را تایید کرد (تایید همه کشورهای عضو ناتو برای پیوستن کشورهای جدید به این سازمان الزامی‌است). این مسئله برای مدت طولانی موضوع چانه زنی بین ترکیه و غرب باقی مانده بود و ترک‌ها منتظر امتیازاتی از استکهلم و واشنگتن بودند.
ظاهراً اردوغان به آنچه می‌خواست رسید. اندکی قبل از رای گیری در پارلمان ترکیه، وزارت امور خارجه آمریکا قرارداد فروش 40 فروند جنگنده اف-16 جدید به ترکیه و به روز رسانی 79 فروند جنگنده دیگر را به مبلغ 23 میلیارد دلار تصویب کرد که با عدم مخالفت کنگره روبرو شد.
میزان سفارش‌های در صف مانده لاکهید مارتین که اف-16 را تولید می‌کند اینقدر زیاد هست که تحویل سفارش ترکیه سال‌ها به طول بی‌انجامد، اما این معامله از نظر سیاسی برای ترک‌ها بسیار مهم است. ترکیه برای جبران کنار گذاشته شدن خود از کنسرسیوم توسعه اف-35 به این جنگنده‌ها نیاز دارد و این تنبیهی بود که از سوی آمریکایی‌ها به دلیل دستیابی به سامانه‌های موشکی ضد هوایی اس-400 روسیه در سال 2019 برای آنکارا در نظر گرفته شد.
معاملات نظامی مسکو-آنکارا روابط با واشنگتن را چنان تیره کرد که مقامات ایالات‌متحده حتی قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم‌ها (کاتسا) را بر آنکارا اعمال کرده و آژانس خرید تسلیحات ترکیه را به فهرست تحریم‌ها اضافه کردند.
با این حال، در طول سال گذشته، به نظر می‌رسد که ترکیه و ایالات متحده برخی اختلافات را کنار گذاشته و همکاری در موضوعاتی از جمله گسترش ناتو تا تعامل در خاورمیانه در بحبوحه جنگ غزه را از سر گرفته‌اند.
علاوه بر این، به نظر می‌رسد ترکیه آماده است تا از تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه روسیه تبعیت کند. پس از امضای فرمان جو بایدن در دسامبر در مورد اقدامات علیه شرکت‌های خارجی که با مجتمع دفاعی روسیه همکاری می‌کنند، تعدادی از بانک‌های ترکیه شروع به بستن حساب‌های شرکت‌های روسی کردند. به گزارش کومرسانت (خبرگزاری روس)، برخی استثنائات فقط برای شعب بانک‌های خارجی در روسیه اعمال شد.
همزمان، ترکیه حضور خود را در دریای سیاه گسترش داده است. یاشار گولر وزیر دفاع در 11 ژانویه شروع رزمایش دریایی را با مشارکت رومانی و بلغارستان در دریای سیاه اعلام کرد. این رزمایش شامل مین‌زدایی دریایی، گشت‌زنی کشتی‌ها، هلیکوپترها و هواپیماهای بدون سرنشین است. هدف این رزمایش دریایی، پاکسازی مسیرهای دریایی از مین‌هایی است که از زمان آغاز جنگ اوکراین، کشتی‌رانی در دریای سیاه را با مشکل جدی مواجه کرده است.
به لحاظ تئوری، سایر اعضای ناتو می‌توانند به این گروه دریایی بپیوندند، اما ترکیه به دقت هنجارهای بین‌المللی را که اجازه عبور کشتی‌های نظامی کشورهای غیر ساحلی دریای سیاه را در زمان جنگ از طریق تنگه بسفر نمی‌دهد را منع و بر اجرای این امر نظارت کامل دارد.
با این حال، علیرغم اهمیت گام‌های توصیف شده، این اقدامات بیشتر نشان دهنده تعدیل تاکتیکی هستند تا بازبینی استراتژی سیاست خارجی ترکیه. نه شخص اردوغان و نه نخبگان ترکیه به طور کلی از روسیه روی گردان نیستند.
تجارت انرژی، هسته اصلی روابط بین مسکو و آنکارا است. بر اساس محاسبات رویترز ، در ماه نوامبر واردات نفت خام روسیه به ترکیه به رکورد 400 هزار بشکه در روز رسید، این رقم 14 درصد از کل عرضه نفت روسیه از طریق دریا است.
این رشد احتمالاً در سال 2024 ادامه خواهد داشت. به ویژه قرارداد جدید لوک اویل (شرکت نفتی روس) و پالایشگاه اِستار ترکیه واقع در نزدیکی ازمیر، شامل عرضه 200 هزار بشکه نفت در روز و اعطای وام به مبلغ 1.5 میلیارد دلار است.
ظاهراً بخشی از نفت روسیه که در حال حاضر به پالایشگاه لوک اویل در بلغارستان عرضه می‌شود، به پالایشگاه های ترکیه هدایت خواهد شد. (این پالایشگاه مشمول معافیت موقت از تحریم‌های اتحادیه اروپا است).
قرارداد جدید نشان می‌دهد که ترکیه قصد دارد نقش خود را به عنوان قطب اصلی صادرات نفت روسیه از جمله به اتحادیه اروپا تضمین کند. علاوه بر این، ترکیه فعالانه در حال صادرات مجدد سوخت دیزل و سایر فرآورده‌های نفتی فدراسیون روسیه است. قابل ذکر است واردات این محصولات به ترکیه در سال 2023 سه برابر شده است.
موضوع فقط به نفت محدود نمی‌شود. ترکیه به یک مقصد مهم از نظر صادرات گاز طبیعی روسیه تبدیل شده است. قرارداد ترانزیت گازپروم با اوکراین در پایان سال جاری منقضی می‌شود و این بدین معنی است که ترکیش استریم ممکن است به تنها مسیر صادرات گاز از روسیه به اتحادیه اروپا بدل شود.
شرکت دولتی ترکیه بوتاش قبلاً قراردادهایی را با شرکت‌هایی از مجارستان و مولداوی منعقد کرده است. همچنین دسترسی به سیستم توزیع گاز بلغارستان از طریق خط لوله ترانس بالکان در حال انجام است.
به عبارت دیگر، ترکیه می‌تواند گاز روسیه را از گازپروم خریداری کند، آن را با گاز سایر منابع مخلوط کرده و به کشورهای اروپایی که به دنبال تنوع بخشیدن به تامین کنندگان انرژی هستند، مجدداً بفروشد. در سال 2023، پوتین در دیداری که از ترکیه داشت مذاکراتی در مورد ایجاد یک هاب‌گازی با همتای ترک خود انجام داد.
اما حتی بدون انجام یک توافق رسمی، طرف ترکیه‌ای با سوآپ گاز روسیه می‌تواند به دلیل عدم دسترسی شرکت گازپروم روسیه به بازار گاز اروپا به واسطه تحریم‌های اعمال شده بر این کشور، سود هنگفتی را نصیب آنکارا کند.
از آنجایی که ترکیه از تجارت انرژی روسیه به اروپا سود هنگفتی به دست می‌آورد، چرخش جزئی به سمت غرب تأثیر چندانی بر روابط این کشور با روسیه نخواهد داشت. به نوبه خود، مسکو امروز بیش از هر زمان دیگری به ترکیه نیاز دارد زیرا ترکیه در شرایط فعلی به یکی از کانال‌های اصلی ارتباط اقتصادی مسکو با جهان خارج تبدیل شده است.
در عین حال، واشنگتن نیز ترجیح می‌دهد که درگیری دیپلماتیک و یا نظامی با ترکیه نداشته باشد، بلکه موضوعات خود را با آنکارا پشت میز مذاکره حل کند. هم ایالات‌متحده و هم روسیه یاد گرفته‌اند که با مانورهای سیاسی رجب‌طیب اردوغان کنار بیایند.
مهدی سیف تبریزی
