کشور ایران به دلایل مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و همچنین به دلیل موقعیت خاص ژئوپلیتیکی از منظر جابجایی های بین المللی به عنوان یک کشور مهاجرفرست، ترانزیتی و مهاجرپذیر شناخته می شود. بسیاری از کشورهای جهان به پدیده مهاجرت به عنوان قطعه ای از پازل توسعه نگاه می کنند و سعی دارند تا چالش ها و تهدیدهای مهاجرتی را به فرصت های اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی تبدیل کنند، اما در کشور ایران با توجه به اینکه سالیان طولانی در معرض مهاجرت های بین المللی قرار داشته است، متاسفانه نگاه تهدیدمحور به مهاجرت از سوی دولتمردان و سیاستگذاران غالب بوده و به این حوزه به شکل نظام مند و فرصت محور توجه جدی نشده است.
ضرورت و اهداف پژوهش
جهان در دوران پساکرونا شرایط خاصی را در زمینه مهاجرت تجربه می کند. می توان گفت که افزایش چشمگیر جابه جایی های تحصیلی در کنار مهاجرت های اقتصادی و اجباری همه نشان از آغاز دوران اوج گیری مهاجرت های بین المللی در جهان محسوب می شوند. علاوه بر این، مواردی همچون موضوع تغییرات شدید اقلیمی که بسیاری از نقاط جهان به صورت جدی با آن درگیرند، نشان از این دارد که کشورهای جهان به احتمال زیاد با امواج سهمگین جابجایی های داخلی و بین المللی در اثر این تغییرات روبرو خواهند شد. لذا همچنان رصد و پایش جنبه های کمی و کیفی انواع مهاجرت ها به همراه شناخت ریشه ها و دلایل آن ها و کنترل اثرات سوء و مدیریت فرصت های احتمالی ناشی از آن در جوامع محلی، ملی و فراملی از اولویت های پیشاروی جامعه جهانی است. نتایج مطالعات و بررسی شواهد حاکی از آن است که کشور ایران نیز در حال تجربه یکی از فرازهای تاریخی خود در حوزه مهاجرت های بین المللی است. دلایل تاریخی، اقتصادی اجتماعی و سیاسی فراوانی را می توان برای این اوج گیری مهاجرت در کشور برشمرد. با این حال آنچه در این میان اهمیت به سزایی دارد ضرورت برخورد واقع بینانه و معقولانه جامعه و حاکمیت با ابعاد این پدیده است. از همین رو پژوهش حاضر حاوی تصاویری از وضعیت کشور ایران در حوزه های مختلف مهاجرت بر اساس شواهد آماری کمی و کیفی موجود در دسترس است که آمار و اطلاعات کمی و کیفی ارائه شده در آن می تواند چراغ راهی برای اخذ تصمیم های به موقع، برنامه ریزی های هدفمند و اقدام های کارآمد در سطوح اجتماعی و حاکمیتی باشد.
وضعیت مهاجران ایرانی در جهان
بررسی ها نشان می دهند که تعداد تابعیت اخذ شده توسط ایرانیان در سال ۲۰۲۰ در ۳۱ کشور ناحیه اقتصادی اروپا به همراه بریتانیا، کانادا و آمریکا ۲۵ هزار و ۳۸۶ نفر بوده است. این در حالی است که در ۱۰ سال اخیر به طور متوسط سالانه ۲۷ هزار نفر ایرانی تابعیت این کشورها را اخذ کرده اند. در سال ۲۰۲۰ رتبه مهاجر فرستی و مهاجرپذیری ایرانیان در میان کشورهای دنیا به ترتیب ۵۴ و ۲۳ بوده است. آمار جمعیتی نشان می دهد در طی سال های اخیر جمعیت ایرانیان در همه کشورهای مقصد روندی صعودی داشته است. در سال ۲۰۲۰ تعداد تابعیت و اقامت قانونی صادرشده برای ایرانیان در آمریکا به ترتیب ۲۲ درصد کاهش و ۳۳ درصد افزایش یافته است. در این سال تعداد اقامت موقت صادرشده نیز ۵۹ درصد کاهش یافته است. در کانادا تعداد تابعیت صادرشده، اقامت دائم و اقامت موقت برای ایرانیان در سال ۲۰۲۰ به ترتیب ۶۵ درصد، ۳۷ درصد و ۲۹ درصد کاهش یافته، اما در سال ۲۰۲۱ تعداد اقامت دائم صادرشده برای ایرانیان افزایش چشمگیری یافته است. در بریتانیا در سال ۲۰۲۰ تعداد شهروندی صادرشده ۲۱ درصد، تعداد اقامت دائم صادرشده، ۳۰ درصد و تعداد اقامت موقت صادرشده ۲۸ درصد کاهش یافته است. در آلمان نیز تعداد اقامت دائم و موقت صادرشده ۲.۷ و ۲۴ درصد کاهش یافته است.
جابه جایی های تحصیلی و دانشجویی در جهان و ایران
بررسی روند تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور نشان می دهد که طی یک دهه گذشته، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور روند صعودی داشته و از تراز ۱۷ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۰ میلادی به تراز ۶۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۲۰ رسیده است. هم زمان با افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، سهم دانشجوفرستی ایران از کل بازار جابه جایی های دانشجویی در جهان کاهش یافته و از حدود ۱.۲ درصد در سال ۲۰۱۰ به حدود یک درصد در سال ۲۰۲۲ رسیده است. بررسی وضعیت ایران از منظر جریان ورودی دانشجویان خارجی نشان می دهد که جمعیت دانشجویان خارجی در ایران با افزایشی ۲.۵ برابری از ۵۱ هزار و ۸۱۱ دانشجو در سال ۱۳۹۵ به ۱۳۰ هزار و ۱۱۳ دانشجو در سال ۱۴۰۰ رسیده است. اگرچه کشورهای اروپای غربی و آمریکای شمالی همواره مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در خارج از کشور بوده است، اما طی سال های اخیر به نظر می رسد که افزایش نرخ دلار و هزینه های مهاجرت به خارج از کشور موجب افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در مقاصد نوظهوری همچون ترکیه، روسیه و مجارستان شده است.
مهاجرت های اقتصادی و جابه جایی نیروی کار در ایران و جهان
یکی از روش های مهم جذب مهاجران اقتصادی، برنامه های مناسب تابعیت و اقامتی است که توسط کشورهای دارای شرایط زمینه ای مساعد ارائه می شود. برنامه های شهروندی یا اقامت در ازای انواع سرمایه گذاری هم اکنون در ۱۰۰ کشور از کشورهای جهان رواج دارد و ۳۰ کشور موفقیت های خوبی را در این زمینه کسب کرده اند. یکی دیگر از مهم ترین روش های جذب نیروی انسانی با کیفیت بالا ایجاد شرایط و برنامه های مناسب برای کارآفرینان سرمایه گذاران فعال و استارتاپ ها است. بیش از ۲۵ کشور هم اکنون برنامه ویزای استارتاپ خود را فعال کرده اند. ایرانیان در سال های اخیر (۲۰۱۹ تا نیمه اول ۲۰۲۲ )از دو کشور کانادا و بریتانیا بیش از ۲۰۰۰ ویزای استارتاپ ،کارآفرینی، سرمایه گذاری یا خوداشتغالی دریافت کرده اند. همچنین به طور کلی برای ایرانیان در ۱۲ سال اخیر سالانه به طور متوسط در حدود ۱۲ هزار ویزا یا اجازه اقامت موقت و دائم کاری در مقاصد آمریکا کانادا، استرالیا بریتانیا و اتحادیه اروپا صادر شده است. مهاجرت سرمایه انسانی با کیفیت بالا و نیروی کار ماهر می تواند اثرات چشمگیری بر اقتصاد و جامعه در کشورهای مقصد داشته باشد، به ویژه اگر با اهدافی نظیر شروع کسب و کار جدید در کشور مقصد همراه باشد. از مجموع ۵۸۲ استارتاپ آمریکایی با ارزش بیش از یک میلیارد دلار (اصطلاحا یونیکورن ها)، ۳۱۹ مورد آن توسط مهاجران راه اندازی شده است. ۶۴ درصد بنیان گذاران و هم بنیان گذاران یونیکورن های آمریکایی را مهاجران و یا فرزندان آن ها تشکیل می دهند. مجموع ارزش ۳۱۹ یونیکورنی که مهاجران در آمریکا راه اندازی کرده اند ۱٫۲ تریلیون دلار است که این رقم بیش از ارزش تمام شرکت های بورسی خیلی از کشورها، از جمله آرژانتین، کلمبیا، پرو، پرتغال ،ایرلند، روسیه و مکزیک است. ایرانیان دهمین ملیت از نظر تعداد یونیکورن های تاسیس شده در آمریکا هستند.
مهاجرت نیروی انسانی حوزه سلامت در جهان و ایران
شواهد نشان می دهند که حدود نیمی از پزشکان تمایل به مهاجرت دارند. همچنین در سال های اخیر سن اقدام به مهاجرت کاهش یافته است. مهاجرت پزشکان در ایران نیز پدیده ای با سابقه و قدیمی است، اما بر اساس شواهد روند و شتاب اخیر آن بسیار قابل توجه است. یکی از دلایل اصلی مهاجرت مسائل اقتصادی است. مواردی از قبیل عدم تناسب دستمزد با نرخ تورم و هزینه های زندگی، ارزش پایین نرخ برابری با ارز پول کشور در مقایسه با سایر کشورها، بی ثباتی اقتصادی و نبود امید به آینده اقتصادی کشور از دلایل مهاجرت متخصصین به حساب می آیند. علاوه بر دلایل اقتصادی، دلایل اجتماعی نیز در مهاجرت متخصصان نقش موثری ایفا می کنند، که حتی نتایج برخی مطالعات نشان داده است که تاثیر عوامل اجتماعی پررنگ تر از عوامل اقتصادی است. دلایلی همچون احساس نیاز به امنیت اجتماعی، کیفیت زندگی بالاتر، امنیت و آزادی های اجتماعی بیشتر و تبعیض اجتماعی، از جمله دلایل اجتماعی مهاجرت متخصصین هستند. مطالعات نشان می دهد که وقتی مهاجرت از نوع جنوب به جنوب (مثل کشورهای آفریقایی به آفریقای جنوبی) یا شمال به شمال (مثل کانادا به آمریکا) باشد دلایل اقتصادی بیشتر مطرح هستند. این در حالی است که الگوی مهاجرت متخصصین ایرانی جنوب به شمال است و نشان دهنده این است که در نگاه اول این دلایل غیراقتصادی هستند که یک متخصص ایرانی را به مهاجرت وادار می کنند. تحلیل یافته های این پژوهش هم نشان داد عمده اظهاراتی که در ارتباط با دلایل مهاجرت مطرح شده بودند، مرتبط با عوامل دافعه کشور بوده و تنها چند صاحب نظر به موضوع جاذبه کشورهای مقصد پرداختند.
گزینه های سیاستی راهبردی پیش روی ایران در حوزه مهاجرت های بین المللی
با توجه به مطالب بیان شده در پژوهش حاضر گزینه های سیاستی راهبردی که ایران می تواند در حوزه مهاجرت های بین المللی پیش گیرد عبارتند از:
- تسهیل قوانین تابعیت و اقامت برای بهره گیری حداکثری از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور؛
- تسهیل اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی و توسعه متقارن رشته های دانشگاهی با نیازهای بازار کار؛
- ایجاد فرصت های پذیرش و اقامت ویژه کارآفرینان و سرمایه گذاران خارجی؛
- تدوین و پیاده سازی برنامه های چشم انداز و امیدآفرین کوتاه مدت و بلندمدت.
جمع‌بندی
با توجه به افزایش انواع مهاجرت در جهان، پژوهش پیش رو حاوی تصاویری از وضعیت کشور ایران در حوزه های مختلف مهاجرت بر اساس شواهد آماری کمی و کیفی موجود است. بررسی ها نشان دهنده این هستند که در سال ۲۰۲۰ رتبه مهاجر فرستی و مهاجرپذیری ایرانیان در میان کشورهای دنیا به ترتیب ۵۴ و ۲۳ بوده است. بررسی جابه جایی های تحصیلی و دانشجویی در جهان و ایران نشان دهنده این امر هستند هم خروج دانشجویان از ایران هم ورود دانشجویان خارجی به ایران طی سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ افزایش یافته است. همچنین بررسی مهاجرت های اقتصادی نیز نشان دهنده این امر هستند که ایرانیان در سال های اخیر از دو کشور کانادا و بریتانیا بیش از ۲۰۰۰ ویزای استارتاپ، کارآفرینی، سرمایه گذاری یا خوداشتغالی دریافت کرده اند. پژوهش حاضر پس از بررسی های انجام شده پیشنهاداتی همچون ایجاد فرصت های پذیرش و اقامت ویژه کارآفرینان و سرمایه گذاران خارجی را به عنوان راهبردی پیشنهادی برای ایران ارائه نموده است.
بهرام صلواتی
