بررسی عوامل موثر بر بروز تخلف و فساد در سیستم اداری کشور

پرداختن به مفهوم سلامت اداری و عوامل و راهکارهای موثر در ارتقای آن، با توجه به نقشی که در کارآمدی دستگاه های اجرایی دارد، ضروری است. برای دستیابی به سلامت اداری می باید ریشه ها و اصولی که منجر به آن می شود را بررسی کرد. عوامل گوناگونی وجود دارند که هریک به نوعی در بروز فساد اداری نقش دارند. مشکلات ساختاری نظام اداری می تواند مانع تحقق کلیه تلاش ها در جهت تحقق سلامت و کارآمدی نظام اداری شود. عوامل فرهنگی در سازمان های اداری عواملی هستند که هرچه به سوی قوی تر شدن سوق پیدا کنند انتظار بروز سلامت اداری نیز افزایش می یابد. دستگاه های نظارتی کشور نیز نقش اساسی را در شناسایی نقاط فساد، خیز مبارزه با فساد اداری خواهند داشت.

ضرورت و اهداف پژوهش

انجام درست کارها از عهده سازمانی بر می آید که مجهز به نظام اداری سالم باشد. سلامت اداری و سازمانی از نظر مفهومی و کارکردی، مزایای علمی قابل ملاحظه ای در زمینه تحلیل کارآمدی و اثربخشی نظام اداری دارد. در صورت فراهم شدن امکانات لازم و کافی در چارچوب نظام اداری و برخورداری از سلامت اداری است که می توان با ارائه کالا و خدمات سالم و ارزنده به تامین نیازها و شکوفایی جامعه کمک کرد. عوامل مختلفی در سالم سازی نظام اداری تاثیرگذارند؛ برخی از این عوامل به ساختار نظام اداری و برخی به پیشگیری و مبارزه با فساد اداری مربوط می شوند. هرچند پیشگیری از تخلفات و فساد اداری نقش مهمی در سالم سازی نظام اداری دارد، اما اگر مفهوم سلامت مثبت (در این حالت موجود زنده ضمن انجام وظیفه به رشد و شکوفایی خود نیز ادامه می دهد) مورد توجه قرار گیرد، مبارزه با فساد تنها بخش مبارزه و حذف بیماری را مورد توجه قرار نمی دهد. از این رو توجه به ابعادی چون ساختار نظام اداری و فرهنگ سازمانی در مسیر تحقق اثربخشی و کارآمدی نظام اداری نیز ضروری است. از این رو در این پژوهش ابتدا مفهوم سلامت اداری و عوامل موثر بر آن تبیین می شود. سپس عوامل اصلی تاثیرگذار بر سلامت نظام اداری در ایران مورد بررسی قرار می گیرند. در انتها نیز پیشنهاداتی جهت ارتقای سلامت ارائه خواهد شد.

سلامت اداری و ویژگی های نظام های اداری سالم و ناسالم

سلامت اداری، وضعیتی است که کلیه عوامل یک سازمان قابلیت تامین اهداف سازمان را به طور مطلوب داشته و می توانند انحراف از هنجارهای اداری و قانونی و موانع اهداف سازمانی را در اسرع وقت شناسایی و تدابیر لازم و به هنگام را برای رفع آن ها لحاظ نمایند. سازمان های اداری همیشه سلامت نخواهند بود چرا که این سلامت به دوام و بقای سازمان در محیط خود و سازگاری با آن ارتقا و گسترش توانایی خود برای سازش بیشتر بستگی دارد. ازجمله ویژگی های سازمان سالم مواردی چون «قابل اعتماد بودن در مبادله اطلاعات»، «قابلیت انعطاف و خلاقیت برای ایجاد تغییرات لازم برحسب اطلاعات به دست آمده» و «تعهد به اهداف سازمان» می باشد. وضعیت ناسالم اداری نیز نقطه مقابل سلامت اداری است. به نوعی فقدان هر یک از شاخص های سلامت اداری، یکی از ویژگی های وضعیت ناسالم اداری تلقی می شود.

آسیب های نظام اداری ایران

نظام اداری ایران مانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه با مشکلاتی روبرو است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تقلیدی بودن ساختارهای سازمانی: تشکیلات و مدیریت الگوی اولیـه سازمان ها در کشورهای در حال توسعه، تقلیدی از کشورهای پیشرفته صنعتی است. این کشورها دارای ساختاری اصیل برای سازمان ها و مدیریت جامع نیستند. تناسب نداشتن نظام اداری وارداتی با شرایط فرهنگی ویژه کشورهای در حال توسعه، سبب شده است نه تنها نظام اداری این کشورها پاسخگوی نیازهای بومی و بنیادی آن ها نباشد، بلکه با دشواری ها و نارسایی های بسیار نیز روبه رو شود؛
• نظام ناشایستگی در مدیریت منابع انسانی: در نظام ناشایستگی، سازمان ها در انتصاب و ارتقای کارکنان، پایبند ضوابط و مقررات نیستند و عواملی از قبیل خویشاوندی و آشنایی، سفارش مقامات با نفوذ، وابستگی به مقامات سیاسی، اساس استخدام قرار می گیرد. در چنین شرایطی مدیریت منابع انسانی در سازمان، تابع سلیقه های فردی است و از حاکمیت ضابطه خبری نیست؛
• فساد داری: فساد اداری معمولا به انحراف از شیوه های قانونی و به طور کلی استفاده نامشروع از مقام و موقعیت شغلی اطلاق می شود. فساد اداری به اشکال مختلف بروز می کند که رشوه یکی از آن هاست. پیچیدگی، نارسایی و به روز نبودن قوانین، دیوان سالاری های عریض و طویل و غیر پاسخگو و نا آگاهی عامه مردم از حقوق خود از زمره دلایلی است که موجب می شود تا رشوه و فساد ابزاری برای فرار از این مشکلات باشد.

راهکارهای ارتقای سلامت اداری و مبارزه با فـساد اداری

با توجه به تمرکز پژوهش حاضر بر مسائل ساختاری نظام اداری، فرهنگ سازمانی و نقش سازمان های نظارتی در ارتقای سلامت اداری و مبارزه با فساد راهکارهای ارتقای سلامت اداری به سه دسته تقسیم می شوند:

راهکارهایی که به عوامل ساختاری مربوط می شوند

برخی از این راهکارها عبارتند از:

·        اصلاح نظام اداری: اعمال اصلاحات در سازمان های دولتی ازجمله اصلاح و بهبود تشکیلات سازمان ها، تقویت نظام بودجه ریزی، مدیریت مالی اثربخش نظام مالیاتی کارآمد و اقداماتی از این قبیل می تواند در کاهش عرضه فساد اداری موثر باشد. این اصلاحات باید بتوانند قدرت انحصاری کارکنان را در تصمیم گیری تعدیل نمایند، ارتباط مستقیم ارباب رجوع و کارکنان را به حداقل برسانند، سرعت انجام کارها را افزایش دهند و از ایجاد روابط بلندمدت بین کارمندان و مراجعان جلوگیری نمایند؛

·        مقررات زدایی: با توجه به اینکه یکی از عواملی که سبب می شود تا افراد یا بخش خصوصی به روش های ناسالم برای انجام کارهایشان متوسل شوند قوانین و مقررات پیچیده و در برخی موارد نیز غیرضروری است؛ از این رو مقررات زدایی به معنای حذف کاهش یا تغییر در مقررات ورودی ها و دستورالعمل های اداری جهت تسهیل گردش فعالیت ها در زمینه های مختلف اقتصادی و اجتماعی و بر اساس ضرورت ها و الزامات، می تواند به تعدیل سطح تقاضای خدمات فساد اداری کمک کند؛

·        سیاست زدایی از نظام اداری: با توجه به اینکه هر یک از انواع فساد اداری ناشی از زمینه های خاص است، از این رو سیاست زدایی از نظام اداری می تواند به کاستن انواعی از فساد اداری منجر شود که در نتیجه مداخلات و ملاحظات سیاسی اتفاق می افتد.

نقش فرهنگ سازمانی در پیشگیری از فساد اداری

فرهنگ سازمانی مجموعه مفروضات، باورها و ارزش های مشترک اعضای سازمان است که الگوی رفتار سازمانی را مشخص و یک سازمان را از سازمان های دیگر متمایز می سازد. در مبارزه با پدیده فساد اداری، تمرکز بر روی عواملی که مستقیما به بعد منابع انسانی سازمان مربوط می شود، می تواند تاثیر بیشتری در کاهش یا حذف فساد اداری در سازمان داشته باشد. تاکید بر آموزه ها و باورهای دینی و مذهبی و تقویت ارزش های اخلاقی و انسانی، به دلیل ماهیت اثرگذاری قوی که می تواند بر رفتار و عملکرد اعضای سازمان داشته باشد، نقش مهمی در کنترل درونی رفتارهای کارکنان و پیشگیری از بروز فساد اداری دارد. باید با حاکمیت فرهنگ دینی بر سازمان ها و بهره گیری سازمان ها از ارزش ها و هنجارهای دینی، زمینه حل معضلات موجود را فراهم ساخت.

نقش سازمان های نظارتی در مبارزه با فساد و ارتقای سلامت اداری

برخی از برنامه ها و اقدامات سازمان های نظارتی در زمینه پیشگیری از فساد عبارتند از:

• آسیب شناسی زمینه های بروز فساد: سازمان های نظارتی طی بازرسی هایی که در ارتباط با موضوعات و دستگاه های مختلف انجام می دهند، علل بروز مفاسد ایجاد شده را شناسایی و برای رفع آن به مراجع ذی ربط گزارش ارائه نموده و برای حصول نتیجه پیگیری می نمایند. این آسیب شناسی ها در زمینه قوانین و مقررات زمینه ساز فساد، فرآیندهای اداری فسادزا و اختیارات فساد آور مقامات و مراجع مختلف در دستگاه های اداری کشور می باشند؛
• افزایش برنامه های نظارتی پیشگیرانه و خودکنترلی: ازجمله اقدامات به عمل آمده در جهت افزایش اثربخشی فعالیت های سازمان، گسترش نظارت های پیشگیرانه و همچنین انجام برنامه های خود کنترلی با همکاری و استفاده از ظرفیت دستگاه های اجرایی و سازمان های مردم نهاد می باشد؛
• تعامل با سایر دستگاه های مسئول بـه منظور ایجاد هماهنگی و مشارکت در پیشگیری و مبارزه با فساد: از آنجایی که پیشگیری از فساد بدون هماهنگی و مشارکت تمامی دستگاه های مسئول به نتایج مورد نظر منجر نخواهد شد، لذا یکی از سیاست های این سازمان ها سیاست تعامل می باشد. به همین منظور تعاملات دو جانبه و چندجانبه ای را با سایر مراجع ذی ربط شکل می دهند تا از این بستر مشارکت و هماهنگی دستگاه های مختلف را برای پیشگیری از فساد فراهم نماید.

ارائه پیشنهاداتی به منظور ارتقای سلامت در نظام اداری

در پایان و بر اساس مطالعات انجام شده و تجربیات حاصل از اقدامات مربوط به سالم سازی نظام اداری و شرایط سیاسی اقتصادی و فرهنگی جامعه استراتژی های زیر جهت ارتقای سلامت در نظام اداری پیشنهاد می شود:

• بازنگری در اهداف، رسالت ها و حدود وظایف و ماموریت های دستگاه ها با هدف کاهش تصدی گری دولتی؛
• تاکید به ارزیابی عملکرد دستگاه ها بر اساس وظایف و ماموریت و اهداف بلندمدت و کوتاه مدت آن ها؛
• بازنگری در قوانین و مقررات به منظور الزام مدیران و دستگاه های دولتی به پاسخگویی در مقابل عملکردشان؛

جمع بندی

سلامت اداری، وضعیتی است که کلیه عوامل یک سازمان قابلیت تامین اهداف سازمان را به طور مطلوب داشته و می توانند انحراف از هنجارهای اداری و قانونی و موانع اهداف سازمانی را در اسرع وقت شناسایی و تدابیر لازم و به هنگام را برای رفع آن ها لحاظ نمایند. بررسی سلامت اداری در نظام های اداری در ایران نشان دهنده این امر است که این نظام ها با آسیب های گوناگونی مانند مواجه تقلیدی بودن ساختارهای سازمانی، افزایش برنامه های نظارتی پیشگیرانه و خودکنترلی و فساد داری مواجه هستند. با توجه به تمرکز پژوهش حاضر بر مسائل ساختاری نظام اداری، فرهنگ سازمانی و نقش سازمان های نظارتی در ارتقای سلامت اداری و مبارزه با فساد، راهکارهای ارتقای سلامت اداری به سه دسته راهکارهای مرتبط با نظام ساختاری، نقش فرهنگ سازمانی و نقش سازمان های نظارتی در مبارزه با فساد و ارتقای سلامت اداری تقسیم می شوند. در پایان پژوهش نیز پیشنهاداتی به منظور ارتقای سلامت در نظام اداری ارائه شده است.

شاهین مدیر رحمتی