دو روز پس از آنکه ارمنستان از تحرکات نظامی جمهوری آذربایجان در جوار مرز دو کشور و احتمال حمله نظامی باکو به خاک ارمنستان خبر داد، مقام‌های سیاسی و نظامی ایران رایزنی‌های متعددی را با مقام‌های دو کشور طرف بحران آغاز کرده‌اند. ابتدا سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور در گفت‌و‌گوی تلفنی با نخست‌وزیر ارمنستان بر آخرین مواضع اصولی جمهوری اسلامی مبنی بر تغییرناپذیری مرزها در حوزه قفقاز تأکید و تصریح کرد که جمهوری اسلامی به عنوان همسایه قدرتمند ارمنستان آماده ایفای نقش مؤثر در جلوگیری از هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه است. همزمان یک هیأت بلندپایه از نیروهای مسلح کشورمان نیز با وزیر دفاع جمهوری آذربایجان دیدار کرد و تحولات اخیر در قفقاز را مورد بررسی قرار داد.
ماجرای مناقشه قره باغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان به پیش از توافق 1994 باز می‌گردد که آذربایجان کنترل منطقه قره‌باغ و ۷ منطقه اطراف آن را از دست داد؛ اتفاقی که سبب شد فضای ایروان و باکو تا سال‌های پس از آن در مرز تنش خاموش پیش رود و فرصت پرداختن به همکاری متقابل و منطقه‌ای را از دو کشور بگیرد. بنابراین واقعیت وجود تنش پنهان که نشأت گرفته از سرزمین‌های از دست رفته باکو در این مناقشه بود، بروز درگیری نظامی میان دو کشور را اجتناب ناپذیر می‌کرد.
جنگ 2020 میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان این فرصت را به مقام‌های باکو داد تا کنترل بخشی از قره‌باغ و ۷ ناحیه اطراف آن را به دست گیرند؛ موفقیتی که بدون بهره‌مندی از پشتوانه حمایت دیپلماتیک کشورهای دیگر همچون جمهوری اسلامی که اراضی تصرف شده را حق آذربایجان می‌دانست، ممکن نمی‌شد. این چنین شد که با توافق مشترک سران آذربایجان، ارمنستان و روسیه، نیروهای حافظ صلح روسی در کریدور لاچین (ارتباط ارمنستان و خانکندی) و خط تماس در قره‌باغ مستقر شدند. به این ترتیب ارمنستان در پایان جنگ ۲۰۲۰ از مناطقی که خاک رسمی جمهوری آذربایجان به شمار می‌آمد، عقب‌نشینی کرد اما همچنان کنترل منطقه قره‌باغ کوهستانی را در اختیار داشت که از طریق گذرگاه لاچین به خاک اصلی ارمنستان اتصال می‌یافت.
نشانه‌های جدید برآمده از بحران تاریخی
نشانه‌های بحران از آنجایی دوباره پدیدار شد که باکو پس از جنگ قره‌باغ۲۰۲۰ کوشید جنوب ارمنستان را هم ضمیمه خاک خود کند؛ تلاشی که با شکست روبه‌رو شد اما تکرار این تلاش در سال‌های 1400 و 1401 که به بهانه چند تنش مرزی صورت گرفت، نشان داد مقام‌های آذربایجانی در صحنه میدانی اهداف زیاده خواهانه‌ای همچون تصرف و اشغال بخشی از خاک ارمنستان در استان «سیونیک» را با هدف ایجاد دالان «زنگه زور» و تحمیل آن به «ایروان» و همچنین تهران جست‌و‌جو می‌کنند. دالان «زنگه‌زور» می‌تواند پیوستگی سرزمینی ایران با ارمنستان را قطع کرده و همچنین مسیرهای ترانزیتی ایران در شمال و شمال غربی به سمت اروپا برای صادرات و واردات را منحصراً در اختیار جمهوری آذربایجان و ترکیه قرار دهد. افزون بر این قطع رابطه جغرافیایی ایران و ارمنستان از طریق تسلط باکو بر استان «سیونیک» ارمنستان به قطع دسترسی ایران به گرجستان و بندر «باتومی» در ساحل دریای سیاه می‌انجامد.
بنابراین تحرکات اخیر جمهوری آذربایجان که چشم‌انداز یک درگیری نظامی جدی با ارمنستان را از سوی ناظران قابل پیش‌بینی کرده است، از یک سو با هدف ناگزیر کردن ایروان به پذیرش شرایط باکو و از سوی دیگر تصرف کامل قره‌باغ و ایجاد کریدور جعلی زنگه‌زور ذیل اشغال جنوب ارمنستان صورت می‌گیرد. این چنین است که بار دیگر وضعیت جاری در قفقاز به‌واسطه استقرار نیروهای نظامی آذربایجان به سمت سیونیک، قره‌باغ و بخشی از مناطق مرزی ارمنستان، آلارم هشدار درباره وقوع جنگ تازه‌ای بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان را به صدا در آورده است.
حمایت خاموش شرکا
به نظر می‌رسد تحرکات تنش آفرین جمهوری آذربایجان فارغ از حمایت‌های هم‌پیمانان خارجی‌اش همچون رژیم صهیونیستی و ترکیه نیست. روابط باکو و تل آویو پس از سه دهه رابطه سیاسی فروردین ماه امسال با افتتاح سفارت جمهوری آذربایجان در تل‌آویو ابعاد متفاوتی یافت؛ اقدامی که با در اختیار گرفتن تسلیحات و پهپادهای اسرائیلی از سوی جمهوری آذربایجان برای استفاده در جنگ با ارمنستان بی‌ارتباط نبود و نشان می‌داد رژیم صهیونیستی در روند ضدیت با جمهوری اسلامی، این اقدامات را با پنهان‌کاری و در سکوت به پیش می‌برد و این چیزی نیست که بسادگی از سوی ایران تحمل شود. علاوه بر اسرائیل نمی‌توان از رد پای ترکیه در ماجراجویی‌های اخیر «الهام علی اف»، رئیس‌جمهور آذربایجان در قفقاز غافل شد. چه مقام‌های آنکارا نیز چندان بی‌میل نیستند تا برای ایجاد یک هاب ترانزیتی- انرژی از طریق ایجاد پیوستگی سرزمینی با جمهوری آذربایجان، این کشور را از طریق خاک خود به اروپا متصل کرده تا ضمن تقویت محوریت خود در منطقه، زمینه‌های ضعیف‌تر شدن رقبای منطقه‌ای را فراهم آورند. در نتیجه طراحان سناریوی قفقاز تغییرات اساسی در ژئوپلیتیک منطقه را جست‌و‌جو می‌کنند که به نظر می‌رسد مقام‌های باکو بتدریج در حال اجرای آن هستند.
خطوط قرمز ایران
اینها اهداف و اقداماتی نیست که جمهوری اسلامی نسبت به آن بی‌تفاوت بماند. چه مقام‌های کشور تاکنون چندین بار در عالی‌ترین سطوح نسبت به هرگونه تغییرات در جغرافیای سیاسی منطقه هشدار داده و تصریح کرده‌اند در صورتی که هرکدام از طرفین تنش در قره باغ قصد تغییر ژئوپلیتیک منطقه قفقاز و تغییر مرزهای بین‌المللی را داشته باشد، ایران خویشتنداری و سیاست بی‌طرفانه خود را کنار گذاشته و مستقیماً اقدام متقابل خواهد کرد. برگزاری چندین رزمایش نظامی در مرزهای شمالی و احداث کنسولگری در قاپان مرکز سیونیک نیز پشتوانه‌ای برای رویکرد اعلامی دولت در قبال تحرکات جنجالی آذربایجان بود.
سفر اخیر هاکان فیدان به تهران نیز که با هدف ارزیابی آخرین مواضع تهران در خصوص مسائل منطقه‌ای به خصوص قفقاز صورت گرفت، از منظر وقوف به جدیت جمهوری اسلامی در حفاظت از خطوط قرمز خود در مرزهای جغرافیایی حائز اهمیت بود. رئیس‌جمهور در دیدار خود با فرستاده ترکیه به صراحت از خطوط قرمز طراحی شده توسط مقام معظم رهبری در مورد تغییرناپذیری مرزهای ژئوپلیتیکی منطقه سخن گفت و نشان داد جمهوری اسلامی در صورت عدم توجه به این هشدار، آماده ارسال پیام جدی‌تری به باکو، آنکارا و تل‌آویو خواهد بود.
رئیس جمهور در گفت‌و‌گوی تلفنی با نخست‌وزیر ارمنستان:
آماده ایفای نقش مؤثر در جلوگیری از هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه هستیم
سید ابراهیم رئیسی روز گذشته در پاسخ به تماس «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان، در واکنش به گزارش وی از آخرین تحولات منطقه قفقاز، ضمن اعلام مجدد مخالفت جدی جمهوری اسلامی ایران با هرگونه تشنج و نیز تغییر در مرزهای تاریخی منطقه، بر آمادگی کشورمان به عنوان همسایه‌ای قدرتمند، برای ایفای نقش مؤثر در جلوگیری از درگیری جدید و هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه تأکید کرد. به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دولت، رئیسی با اعلام حمایت جمهوری اسلامی ایران از تمامیت ارضی تمام کشورهای منطقه گفت: «معتقدیم مسائل منطقه باید با گفت‌و‌گو میان کشورهای منطقه حل و فصل شده و به طور جدی مخالف باز شدن پای کشورهای بیگانه به منطقه قفقاز هستیم. ایران آمادگی دارد نقش خود را برای کمک به حل و فصل مسائل از طریق گفت‌و‌گوهای دیپلماتیک ایفا نماید.» «نیکول پاشینیان» نخست‌وزیر ارمنستان نیز در این گفت‌و‌گوی تلفنی ضمن قدردانی از مواضع جمهوری اسلامی ایران در این زمینه گفت: «جمهوری اسلامی ایران همواره نقش مؤثر و سازنده‌ای در برقراری، حفظ و تقویت صلح، ثبات و امنیت در منطقه داشته است.» در همین رابطه، محمد جمشیدی، معاون سیاسی دفتر رئیس جمهور با اشاره به گزارش تلفنی پاشینیان از اوضاع میدانی قفقاز در پیامی در شبکه اجتماعی نوشت:« نخست، هرگونه تغییر ژئوپلیتیک و مرزهای منطقه خط قرمز ماست. دو: غیر از فرمت ۳+۳، همکاری با هر بیگانه، اجرای رزمایش با آنها و سفرهای مشکوک، فقط اوضاع را پیچیده می‌کند. سه: ایران آماده هرگونه کمک به دو طرف برای حل و فصل موضوع است». همزمان با این گفت‌و‌گوی تلفنی وزارت دفاع جمهوری آذربایجان نیز با انتشار بیانیه‌ای خبر داد که «ذاکر حسن‌اف»، وزیر دفاع جمهوری آذربایجان روز گذشته میزبان هیأتی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به ریاست امیر سرتیپ «محمد احدی» بود که طرفین در خلال آن پیرامون آخرین مواضع رسمی کشورهای مرتبط با بحران قفقاز به تبادل نظر پرداختند.
بازگشت روزهای پرالتهاب به قفقاز
تنش در منطقه قفقاز طی روزهای گذشته با اعلام رزمایش مشترک ارمنستان و ایالات متحده که با واکنش روسیه مواجه شده و همچنین تحرکات گسترده نظامی جمهوری آذربایجان و ارمنستان در مرزهای مشترک بالا گرفته است. در این مدت مقامات دو کشور بارها یکدیگر را به اقدامات تحریک‌کننده و تیراندازی به سمت نیروهای یکدیگر متهم کرده‌اند.
منابع رسانه‌ای ایروان به نقل از وزارت دفاع گزارش دادند که این کشور از یازدهم تا بیستم سپتامبر (۲۰ تا ۲۹ شهریور) میزبان یک رزمایش نظامی مشترک با امریکا خواهد بود. در همین رابطه دیمیتری پسکوف سخنگوی کرملین گفت چنین اقداماتی از سوی ارمنستان به بی‌ثباتی در منطقه قفقاز دامن می‌زند و در عین حال مسکو با تحلیل اوضاع، آن را به دقت زیر نظر دارد.
با وجود این‌گونه تحرکات اما به استناد ورود بازیگران فرامنطقه‌ای چون ایالات متحده که خوی جنگ‌طلبانه آن ید طولایی در ایجاد جنگ در منطقه دارد و همچنین ناتوانی ناتو در عملیات طرح ضدحمله اوکراین، می‌توان انتظار جنگی دیگر در منطقه قره‌باغ را داشت. جنگی که پس از توافق صلح قره‌باغ در سال 2020 بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان به‌طور بالقوه باقی ماند و امروزه شاهد فعال شدن آن به‌واسطه دخالت‌های غربی و برتری‌جویی دولت‌های مستقر هستیم.
اهداف امریکا
آنچه که در این میان به‌طور آشکار دیده می‌شود، نقش‌آفرینی چندمنظوره امریکا برای تحقق درگیری و بی‌ثباتی در این منطقه است. امریکا با توسل به نارضایتی موجود بین ارمنستان و روسیه و تمرکز مسکو بر جنگ اوکراین و همچنین اختلافات عدیده جمهوری آذربایجان و ارمنستان تلاش می‌کند تا با نزدیک شدن به یک طرف مناقشه تلاش‌ها برای ایجاد آرامش و ثبات در این منطقه را بی‌اثر و با تداوم رفتار تحریک‌آمیز، تنش‌ها را بیشتر کرده و بستر یک جنگ و یا درگیری پایدار را در این منطقه استراتژیک مهیا کند.
تداوم سیاست تنش و حضور در منطقه
هرچند که برخی تحلیلگران معتقدند، امریکا با خروج از منطقه خاورمیانه، اولویت‌های خود را تغییر داده و فعالیت‌های خود را بر منطقه شرق متمرکز کرده اما روند اقدامات کاخ سفید حکایت از این دارد که امریکا تنها با تغییر در نوع بازی نفوذ، همت خود را برای ایجاد جنگ به عنوان یکی از روش‌های سنتی نفوذ به کار بسته است. در این بین، منطقه قفقاز جایگاه ویژه‌ای در این نگاه امریکا دارد. این منطقه از نظر ژئوپلیتیکی و همجواری با ایران، ترکیه و دریای خزر و سیاه و همچنین در حیطه نفوذ روسیه بسیار مهم تلقی می‌شود. علاوه بر آن، این منطقه در ثقل ارتباط شرق و غرب و شمال و جنوب قرار گرفته و به قلب تحولات منطقه نزدیک شده و همچنین دارای ذخایر غنی انرژی است. کاخ سفید برای نفوذ خود و همپیمانانش، تنها به جنگ به معنای عینی آن نیاز ندارد، بلکه تداوم تنش و درگیری‌های مقطعی بستر لازم را برای این منظور فراهم می‌کند. زیرا اقدامات ایالات متحده به سمتی است که به عنوان هسته تصمیم‌گیرنده در این مناقشه ورود پیدا کرده و با برهم زدن توازن امنیتی در این منطقه به نفع خود، هم مانع بارگذاری آرامش شود و هم بتواند زمینه را برای برداشتن گام‌های بعدی در پلن خود مهیا کند. یکی از گام‌ها متشنج کردن روابط همسایگان بویژه همسایه کلیدی چون ایران است. جنگ می‌تواند حضور امریکا را همراه با حضور کنونی متحد خود رژیم صهیونیستی گره زده و از این جهت، امنیت را از مرزهای شمالی کشور سلب کند.در آن سوی میدان در جمهوری آذربایجان نیز ترکیه و رژیم صهیونیستی، تحولات را صحنه‌گردانی کرده و رژیم صهیونیستی این سیاست امریکا را از سوی دیگر رهبری می‌کند. پیوندسازی باکو با تل‌آویو و همچنین فعالیت‌های ضد امنیتی رژیم و نهایتاً نفوذ سیستماتیک آن در جمهوری آذربایجان بر همین موضوع دلالت دارد.
ایجاد جبهه دوم برای مسکو
یکی دیگر از اهداف امریکا، کاستن از نفوذ روسیه در این منطقه و در عوض آن، ایجاد جبهه جدید برای فشار بیشتر به کرملین است. از منظر کاخ سفید جدال در این منطقه که تحت قدرت کرملین قرار دارد، تأثیر منفی بر تمرکز روسیه بر جنگ با کی‌یف خواهد گذاشت. به موجب آن نیز مسیری برای پیشروی طرح حیثیتی ضدحمله که با تجهیز لجستیکی غریی و تبلیغات پیرامونی که اکنون به اعترافات مقامات ناتو، پیروزی در آن به‌واقع مورد تردید قرار گرفته، مهیا خواهد شد. چرا که ایالات متحده درصدد است، به هر طریق ممکن جنگ را به گونه‌ای رهبری کند تا به‌طور حداقلی به نقطه درگیری‌های منجمد برساند تا هم خود را از مظان اتهام شکست رها کند و هم امتیازات کسب شده توسط مسکو را مخدوش و یا باطل سازد.یکی از خلأهایی که امریکا به استعانت از آن چرخش ارمنستان به سمت خود را بستر‌سازی کرد، نارضایتی ایروان از روسیه بود. ارمنستان از دیرباز به لحاظ ساختاری بسیار به روسیه وابسته بوده و روابط امنیتی بین آن دو برای جلوگیری از نفوذ ترکیه و جمهوری آذربایجان وجود داشته تا آنجا که مسکو این کشور را متحد راهبردی خود می‌داند. اما اکنون ارمنستان این وابستگی را اشتباه می‌داند. طی هفته گذشته نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر این کشور در مصاحبه‌ای با روزنامه ایتالیایی لارپوبلیکا گفت: «وابستگی و اتکای تنها به روسیه برای تضمین امنیت خود، یک اشتباه راهبردی برای کشورش بود، چرا که اکنون مسکو قادر به انجام این کار نبوده و در حال کاهش نقش خود در منطقه است.» او افزود که معماری امنیتی ارمنستان ۹۹.۹۹ درصد با روسیه مرتبط بود، بویژه که در زمان خرید تسلیحات و مهمات این موضوع خود را نشان می‌داد. علاوه بر آن، طبق اظهارات ایروان، ناتوانی نیروهای حافظ صلح روسی در کنترل گذرگاه لاچین موجب شده که این کشور پیوند امنیتی خود با مسکو را کمرنگ ببیند که برخی ناظران آن را موجب همکاری نزدیک با کاخ سفید می‌دانند. در این بین اقداماتی چون برگزاری رزمایش مشترک با امریکا، آغاز روند تصویب اساسنامه رُم، سفر همسر پاشینیان به کی‌یف پایتخت اوکراین و بازداشت ستون‌نویس اسپوتنیک مجموعه عواملی بود که موجب شد کرملین نسبت به آن واکنش نشان داده و روز گذشته با احضار سفیر این کشور مراتب اعتراض خود را ابلاغ کند.
به گزارش اسپوتنیک، وزارت خارجه روسیه بیان داشته که مقام‌های ارمنستانی اخیراً اقدامات غیردوستانه‌ای را علیه روسیه انجام داده‌اند. همچنین در رابطه با اظهارات آلن سیمونیان رئیس مجلس ملی ارمنستان خطاب به ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، نیز یادداشت اعتراضی به سفیر ارمنستان ارائه کرد.هرچند که ارمنستان عدم برآورده شدن تضامین امنیتی از سوی مسکو به لحاظ معطوف بودن به جنگ اوکراین را دلیل این تحرکات اعلام کرده اما رفتار پاشینیان مانند سفر حمایتگرایانه همسر او به کی‌یف در بحبوحه جنگ اوکراین و حرکت ارمنستان به سمت تصویب اساسنامه رم دادگاه کیفری بین‌المللی، که حکم بازداشت ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه را صادر کرد، حکایت از تکاپو و رایزنی‌های مدت‌دار کاخ سفید با او دارد.
تماس با مکرون
نیکول پاشینیان روز گذشته همچنین طی تماس تلفنی با امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه بر آمادگی خود برای انجام فوری گفت‌وگوها با «الهام علی‌اف»، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان تأکید کرد. آنها در این گفت‌و‌گو، مسائل مربوط به وخامت بحران انسانی در قره‌باغ کوهستانی در نتیجه مسدود کردن غیرقانونی کریدور لاچین، استقرار نیروهای جمهوری آذربایجان در اطراف قره‌باغ کوهستانی و افزایش تنش در مرز ارمنستان و آذربایجان را مورد بحث و بررسی قرار دادند.
فائزه سادات یوسفی
