تصور اینکه ما روسیه را شریک راهبردی خودمان می‌دانیم، تصورغلطی است. ما همکار نزدیک موضوعی روسیه هستیم نه شریک راهبردی. قرار نیست که چون با ما روابط دارد با دیگر کشورها هم روابط نداشته باشد. این تصور هم غلط است.
پس از امضای بیانیه پایانی نشست شورای همکاری کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس توسط روسیه، مواضع مختلفی توسط جریانات مختلف داخلی اتخاذ شده و پیرامون این موضوع تحلیل‌های گوناگونی هم مطرح شد. در این راستا اما مسئولین دستگاه وزارت خارجی با اتخاذ موضعی دیپلماتیک سعی کردند نسبت به اتفاق رخ داده توسط روسیه واکنش نشان بدهند. با این حال اما همانطور که مرقوم شد، برخی جریانات اتفاق مذکور را مصادره به مطلوب کرده و برای این مسئله به‌جای نسخه‌ی دیپلماتیک، نسخه‌ی سیاسی تجویز کردند. نسخه‌ای که منجر به ایجاد ذهنیتی نادرست نسبت به روابط ایران با روسیه شده و از چارچوب عقلانیت نیز خارج شد.
پیرامون این مسئله به سراغ دکتر ابوالفضل بازرگان، کارشناس روابط بین‌الملل رفتیم و نسبت به ابعاد این قضیه، تحلیل آن در چارچوب روابط بین الملل و نوع مواجهه‌ی جمهوری اسلامی ایران با موضع اتخاذی روسیه، سوالات خود را مطرح کردیم.
مشروح این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید:
از این نقطه شروع کنیم. آیا چنین موضعی از روسیه نسبت به ایران در گذشته دیده شده است؟ موضعی که با منافع ملی ما در تعارض بوده و در جهت مخالف آن حرکت کند؟
به هرحال این مسئله جدیدی نیست. اما مشخصا در مورد جزایر سه‌گانه سال ۲۰۰۸ امارات به روسیه پیشنهاد داد که بر سر اختلاف ما با ایران میانجیگری کرده و روسیه هم نسبت به این پیشنهاد و حل مسالمت آمیز قضیه، موافقت کرد. حل اختلاف، تنش زدایی و این مسئله که امارات و ایران مشکلات خود را از راه مسالمت آمیز حل کنند حرف بدی نیست.
بارها شده است که روسیه علی رغم اینکه با ما روابط نسبتا خوبی هم داشته، سیاست‌هایی را اتخاذ کرده که هم‌سو با منافع ملی ما نبوده است. مهمترین آن ها هم مربوط به قطعنامه‌های سازمان ملل است که روسیه علیه ما به قطعنامه‌های آمریکا رای مثبت می‌داد.
اما آنچه ازدید ما مهم است به تمامیت ارضی ایران برگشته و با مشکلات مرزی کاملا متفاوت است. ما مثل کریمه در اوکراین و جزایر کوریل در ژاپن که، این جزایر سه‌گانه را اشغال نکردیم.حاکمیت ما در این جزایر مثل بلندی‌های جولان نیست که اسرائیل گرفته باشد. اینجا از اول دست ما بوده‌است. یک مدت هم بریتانیا این جزایر را اشغال کرد ولی دوباره به خاک ما برگشت.
به‌هرحال ذات این نکته حساسیت برانگیز نیست. حساسیت ماجرا به این سه نکته بر‌می‌گردد؛ ۱. تمامیت ارضی ما، ۲. روسیه نسبت به این تمامیت ارضی آگاهی دارد و ۳. روسیه الان به شدت به ما نیاز دارد.
گفتن این نکته از سمت روسیه در عین حال قابل فهمه و در عین حال لزومی هم ندارد. از این جهت قابل فهمه که منافع ملی دولت ها ایجاب می‌کند هرکاری می‌خواهند انجام بدهند.هر رویکردی که می‌خواهند را اتخاذ کنند تا منافع ملی‌شان تامین بشود. الان نفع روسیه در این است که ضمن داشتن ایران (بویژه بعد از جنگ اوکراین که دست این کشور زیر ساطور است) اعراب خلیج فارس، بویژه عربستان و امارات، هم با خودش داشته باشد. کشورهایی که هم به‌شدت ثروتمندند و هم در حوزه انرژی پیشرو هستند و در خروج روسیه از انزوا به کمک روسیه خواهند آمد. بعد از بحران اوکراین هم این کشورها به شکل غیر علنی از روسیه حمایت کردند که در نوع خودش چرخش ویژه‌ای قلمداد می‌شد و مثلا عربستان و امارات حتی در این راستا روابطشان را با روسیه تقویت کردند.
اینکه روسیه حرفی بخواهد بزند که به گوش اعراب خوش بیاید، خارج از عرف بین الملل نیست. چون روسیه می‌خواهد نظر کشورهای عربی را جلب کند. جالبتر این که کشورهای عربی، اجلاس شورای همکاری خلیج فارس را در مسکو برگزار کردند . این خبر به تنهایی (اگر آن بیانیه آخر امضا نمی‌شد) از لحاظ روابط بین الملل ارزشمند بود. کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، اجلاس شورای همکاری خلیج فارسی را که توسط آمریکا تاسیس شده را در مسکو برگزار کردند. آن هم زمانی که این کشور با غرب در جنگ است. آن هم روسیه‌ای که ۱۴۰۰۰ تحریم علیهش اعمال شده است. این مسئله ارزش خبری بالایی دارد که خود نشان از مبحث گذار در نظم بین المللی است.
بیانیه آخر هم با منطق روابط بین الملل جور درمی‌آید. از این لحاظ که روسیه برای آن‌که چراغ سبز به اعراب نشان دهد باید یک چیزی به آنها اعطا کند (مخصوصا الان که دستش زیر ساطور بحران اوکراین است). همین هم باعث شده که این بیانیه را امضا کند. نکته‌ی دیگر این است که نوشتن این بیانیه بار منفی حقوق بین المللی ندارد. روسیه نگفته‌است که ما از حاکمیت امارات بر این جزایر حمایت می‌کنیم. گفته ما از اینکه مشکلاتشون به شکل دیپلماتیک حل بشود حمایت می‌کنیم.
البته خود این بیانیه دو ایراد دارد. اول اینکه امارات برخلاف همیشه که در همه‌ی بیانیه‌های اتحادیه عرب و شورای همکاری خلیج فارس بند مشخصی را می‌گذارد، اکنون مفهوم جدیدی اضافه کرده که آن هم دیوان است. در اینجا گفته است که مسئله‌ی مذکور را از طریق شکایت به دیوان پیگیری می‌کنیم. این یک قدم به جلو برای امارات بوده و روسیه از این مورد حمایت کرده است.
به نظر شما جنس روابط ما با روسیه و اینکه این کشور هنوز متحد استراتژیک ما نیست، تا چه حد در اتخاذ چنین مواضعی تاثیرگذار بوده‌است؟
نکته اینجاست که ما بعد از جنگ اوکراین، به خیال خودمان وارد روابط استراتژیک با روسیه شدیم و انتظار داریم که روسیه مثل ما با خودمان رفتار کند؛ چون‌که ما پشت روسیه ایستادیم. این نکته درست است که ما در سیاست اعلامی خودمان گفتیم در جنگ اوکراین بیطرفیم. اما در دور زدن تحریم ها، فروش نفت، سیستم های مالی و ترانزیت به روسیه کمک می‌کنیم.
تصور اینکه ما روسیه را شریک راهبردی خودمان می‌دانیم، تصور غلطی است. ما همکار نزدیک موضوعی روسیه هستیم نه شریک راهبردی. همچنین روسیه از منافع ملی خودش در قبال دیگر کشورها هم پیروی خواهد کرد. قرار نیست که چون با ما روابط دارد با دیگر کشورها هم روابط نداشته باشد. این تصور هم غلط است.
اما نکته‌ی اساسی که نقد بنده هم است، به ایراد نگاه ما به روابط بین الملل بر‌می‌گردد. وقتی شما به یک کشور نزدیک شدی باید نسبت به آن کشور اعمال حسن نیت بکنی. الان یکی از دلایلی که روسیه این کار را با ما کرد این است که خیالش از بابت ما راحت بود. درصورتی‌که اگر خیالش از ما راحت نبود این کار را انجام نمی‌داد. اگر فکر می‌کرد ما واقعا واکنش جدی نسبت به این خبر نشان می‌دهیم یا مثلا به سراغ هند، ترکیه یا اروپا می‌رویم، این کار را انجام نمی‌داد. ما در اعمال سیاست خودمان نه فقط در قبال روسیه، در قبال اروپا و آمریکا و قضیه برجام هم همین کار را کرده‌ایم. تا لحظه آخر اعمال حسن نیت می‌کردیم و آنها خیالشان از ما راحت بود. الان هم روسیه خیالش از ما راحت بود. پس باید برای خوشامد اعراب اقدام می‌کرد تا منافع ملی‌اش تامین شود.
این اتفاق در قبال چین هم افتاد. و هزاران بار هم در قبال اروپا و آمریکا افتاده است. آن ها هم چندین بار چنین بیانیه‌هایی را امضا کردند. چرا سر آنها ناراحت نشدیم. این اتفاق سر چین افتاد، ما واکنش نشان دادیم که چین شاید عذرخواهی نکرد اما یک توضیحی داد. سفیر چین در ایران گفت که ما دخالتی بر سر حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران نداریم.
نوع مواجهه‌ی جمهوری اسلامی در قبال این موضع‌گیری را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در قبال روسیه اما ما و دستگاه وزارت خارجه‌مان باید مواجهه‌ی بیشتری می‌داشت. جمیع این اقدامات صورت گرفته خوب است اما کافی نیست. مثلا ما می‌توانستیم از شوآف همیشگی‌مان مبنی بر راه‌انداختن دوباره مذاکرات با اروپائی‌ها و حتی آمریکا استفاده کنیم. یکی از شروط مذاکره و احیای برجام در موقف فعلی، روسیه است. یکی از شروط آمریکا برای ما این است که به روسیه پهپاد ندهیم. علاوه‌بر این حتی می‌توانیم با ترکیه به عنوان رقیب روسیه، تقویت روابط کنیم.
به‌هرروی اقدام رسانه‌ای چندان مهم نیست و ما می‌توانیم اصلا در این حوزه زیاد شلوغ‌بازی در نیاوریم که ذهنیت ضد روسی در کشور تقویت شود. اما در عمل باید به روسیه بفهمانیم که اعمال حسن نیت ما به معنی نیازمندی و وابستگی ما به شما نیست.
