قاره آفریقا بازار بکری برای صادرات و تامین مواد اولیه وارداتی است، بازاری که سرشار از فرصت و پتانسیل برای توسعه روابط است و فقدان استراتژی مشخص برای توسعه ارتباط با این قاره، می‌تواند کشور را از ظرفیت‌های بی‌شمار آن بی‌بهره سازد. همچنین روابط ایران با این قاره دارای چالش‌های مهمی بوده که برای توسعه روابط باید رفع شوند.
«ولی‌الله محمدی نصرآبادی» مدیرکل آفریقای وزارت خارجه اردیبهشت امسال گفته بود رییس‌جمهور به زودی به چند کشور آفریقایی سفر می‌کند. به همین مناسبت نگاهی به ظرفیت‌ها و چالش‌های روابط ایران و آفریقا می‌اندازیم.
جمهوری اسلامی ایران طی ۴۰ سال گذشته با وجود تحریم، فشار و کارشکنی‌های غرب، هیچگاه از سیاست اصولی خود در قبال آفریقا به دلیل اشتراکات سیاسی و فرهنگی دست نکشیده و همواره خود را در کنار مردم و کشورهای آفریقا حفظ کرده است. با این حال در توسعه روابط و همکاری‌ها، بیشتر اوقات دچار کم کاری شده است. اما اکنون که توسعه روابط با همسایگان و کشورهای آسیای مرکزی تا حدودی خوب پیش رفته و موفقیت‌هایی نیز حاصل شده، توجه به ابعاد و ظرفیت‌های اقتصادی کار با آفریقا، یکی از ضرورت‌ها به نظر می‌رسد.
اکنون که توسعه روابط با همسایگان و کشورهای آسیای مرکزی تا حدودی خوب پیش رفته و موفقیت‌هایی نیز حاصل شده، توجه به ابعاد و ظرفیت‌های اقتصادی کار با آفریقا، یکی از ضرورت‌ها به نظر می‌رسدبر اساس نظر کارشناسان؛ برای تدوین الگوی روابط با آفریقا؛
۱- باید نقاط قوت و ضعف روابط جمهوری اسلامی ایران با آفریقا در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی شناسایی و دسته‌بندی شود.
۲- مزیت‌های ایران برای روابط با آفریقا را اولویت‌بندی کرد.
۳- اولویت‌ها باید در قالب یک نقشه راه منسجم، مشخص و ارائه شود.
ما برای این کار نیاز به بازخوانی روابط خود با آفریقا داریم تا سیاست‌های استراتژیک خود را با این قاره طراحی یا بازتعریف کنیم. تمامی بندهای اسناد، یادداشت‌تفاهم و موافقت‌نامه‌ها میان ایران و کشورهای آفریقایی امضا شده مورد بررسی قرار گیرد که آیا اجرا شده است یا خیر؟ اکنون بر روی سایت وزارت امور خارجه مشخصات ۲۲ سفارت و نمایندگی‌های دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران در قاره آفریقا ثبت شده است که می‌توانید برای اطلاع از کارکرد آنها به پیوند مراجعه کنید.
در سالهای ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ روابط ایران و قاره آفریقا به لحاظ تجاری افزایش داشت اما از سال ۱۳۸۶ روابط اقتصادی ایران و آفریقا تحت تاثیر بحران اقتصاد جهانی و سپس تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران کاهش یافت. به دلیل بی‌توجهی و چشم بستن بر ظرفیت‌های پرشمار این قاره، توسعه همکاری‌ها با آفریقا در سطح اندک یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلاری باقی بماند و مضاف بر آن در کنار عوامل متعدد، ذهنیت منفی افکار عمومی در داخل ایران نسبت به آفریقا نیز مزید بر علت شد.
بنابراین در سالهای گذشته علاقه توسعه روابط با آفریقا چندان به منصه ظهور نرسید و در حد علاقه باقی ماند.
جمعیت ۱.۴۶۰ میلیارد نفری و یک هزار و ۲۰۰ میلیارد دلاری حجم تجارت خارجی آفریقا، براهمیت و سومندی توسعه روابط ایران با این قاره تاکید دارد. میان ایران و بسیاری از کشورهای آفریقایی اعتماد متقابل وجود دارد و ایران می‌تواند روابط خود با آفریقا را بر اساس همکاری‌های جنوب ـ جنوب که متضمن یک همکاری متوازن و روابط تجاری دو سویه است، سامان دهد.
به گفته قنادزاده مدیرکل دفتر آفریقای سازمان توسعه تجارت؛ این قاره بیشترین ذخایر استحصال نشده معدنی و کشاورزی دنیا را دارد که شامل بیش از ۸۷۰ میلیون زمین کشاورزی نیز می‌شود، همچنین بیشترین ذخایر طلا، الماس و کوبالت نیز در این قاره قرار گرفته است که ایران به این اقتصاد و ظرفیت تاکنون بی‌توجه بوده است.
ما نیاز به بازخوانی روابط خود با آفریقا داریم تا سیاست‌های استراتژیک خود را با این قاره طراحی یا بازتعریف کنیم. تمامی بندهای اسناد، یادداشت‌تفاهم و موافقت‌نامه‌ها میان ایران و کشورهای آفریقایی امضا شده باید مورد بررسی قرار گیرد که آیا اجرا شده است یا خیر؟اکنون شرایط کشور، هیچ گریزی برای ما باقی نگذاشته جز اینکه گفت‌وگوهای همکاری، تعاملات، کنفرانس‌ها، مراسم‌های امضای اسناد، تفاهم‌نامه‌ها و توافقات همکاری را به برنامه‌های عملیاتی و اجرایی منتقل کنیم تا به فرصت‌هایی برای توسعه همکاری‌ها و رشد اقتصاد کشور نائل شویم.
سال گذشته «محمدصادق قنادزاده» مدیرکل اداره آفریقای سازمان توسعه تجارت با اشاره به آغاز اقدامات دولت سیزدهم برای توسعه روابط با قاره آفریقا گفته بود: بیش از یک سال گذشته (۱۴۰۰) مجموعه اقداماتی آغاز شده که می‌توان به تردد حدود ۶۰ هیات تجاری آفریقایی، حضور فعال در نمایشگاه‌های این قاره، افتتاح ۱۰ مرکز تجاری و اعزام سه رایزن بازرگانی اشاره کرد.
او گفته، مجموع این اتفاقات موجب شده تا تجارت ایران با آفریقا از ۶۵۰ میلیون دلار در سال ۹۹ با ۱۰۰ درصد رشد مواجه شود و در ۹ماهه ۱۴۰۱ معادل کل تجارت سال گذشته مبادلات انجام داشته باشیم، همچنین در صدور خدمات فنی و مهندسی حدود ۷۰۰ درصد رشد را تجربه کرده‌ایم.
مدیرکل دفتر آفریقای سازمان توسعه تجارت بزرگ‌ترین مشکل ایران در تجارت با آفریقا را نبود زیرساخت مناسب برای تبادل کالا دانسته و گفته است: پیش از این فقط یک خط منظم به شرق آفریقا وجود داشت که با کمک بخش خصوصی توانستیم خط دومی را راه‌اندازی کنیم تا ارسال و دریافت کالا در این مسیر تسهیل شود؛ اما این مشکل در تبادل کالا به غرب، شمال و جنوب این قاره همچنان ادامه دارد.
وی با اشاره به نبود زیرساخت‌های مالی و بانکی برای تجارت با آفریقا در آغاز دولت سیزدهم، اظهار داشت؛ اکنون از طریق کارگزاری‌های صندوق ضمانت در چند کشور آفریقایی دیگر زیرساخت‌ها ایجاد شده است؛ اما همچنان نیاز به تسهیلگری بیشتری دارد که به دنبال رفع مشکلات آن هستیم.
این مقام اقتصادی، علت دست نیافتن به آمارهای ایده‌آل برای تجارت با قاره آفریقا، مسیر تبادلات ذکر کرده و گفته است: این بدان معناست که کالا برای رسیدن به آفریقا به کشورهایی مانند امارات متحده عربی و ترکیه می‌رود و در سبد تجاری این کشورها قرار می‌گیرد.
قنادزاده با تاکید بر اینکه کالاهای صادراتی ایران از کشورهای دیگر به آفریقا ترانزیت می‌شود، تاکید کرد: آمار مبادلات با این قاره بیش از سه برابر رقم‌های رسمی است؛ زیرا کالاها به صورت غیرمستقیم تبادل می‌شوند.
وی با بیان اینکه، تسهیلگری در مسیر تجاری با آفریقا در حال رخ دادن است، پیش‌بینی کرده در سه سال آینده به رقم ۱۰ میلیارد دلار تجارت دست پیدا کنیم و سازمان توسعه تجارت نیز در صورت همراهی و همت دستگاه‌های مختلف دغدغه گسترش تجارت با این قاره را دارد و با برنامه‌ریزی مناسب به اهداف خود خواهد رسید.
حضور ترکیه در آفریقا
بسیاری از کشورها به دنبال سود بردن از بازار آفریقا هستند که چین سرآمد همه آنهاست، ناظران، استراتژی چین در آفریقا را بی‌توجهی به مسائل داخلی کشورهای آفریقایی و تمرکز بر توسعه روابط اقتصادی دانسته‌اند. مدل چینی توسعه در آفریقا بسیار مورد توجه و استقبال قرار گرفته است. طبق آمارهای منتشر شده، در سال ۲۰۱۰ ،حجم مبادلات اقتصادی چین و قاره آفریقا به ۱۲۰ میلیارد دلار رسیده است.
کشورهای آفریقایی نیز به دنبال منافع خود هستند و هر کشوری که بیشتر به آنها کمک کند، به آن سو، سوق می‌یابند. چین در سرمایه‌گذاری و روابط اقتصادی تمرکز زیادی روی قاره آفریقا گذاشته است که مقایسه آن با ایران چندان متناسب به نظر نمی‌رسد اما در همین راستا می‌توان به روابط ترکیه با آفریقا نگاه و از تجربیات آنها استفاده کرد.
هرچند که ترکیه نیز تنگناها و رقبای بسیاری در بازار آفریقا دارد، اما روابط سیاسی و اقتصادی با قاره آفریقا برایش آنچنان اهمیت دارد که در سالهای اخیر پس از تلاش بسیار برای افزایش منافع خود در این قاره، خود را یک شریک راهبردی برای کشورهای آفریقایی می‌داند.
دستگاه سیاست خارجی ترکیه، برای تنوع بخشی روابط با کشورهای متعدد تلاش می‌کند و در سالهای اخیر پیگیر جدی توسعه روابط با کشورهای آفریقایی است. اردوغان رییس‌جمهور این کشور در مهر ۱۴۰۰ اعلام کرد ترکیه با حجم تجاری ۲۵ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۰ یک شریک راهبردی برای کشورهای آفریقایی است.
از سال ۲۰۰۹ میلادی به این سو، تعداد سفارتخانه‌های ترکیه در آفریقا، از ۱۲ به ۴۳ مورد رسیده است. همچنین تعداد مراکز مشاوره تجاری ترکیه در کشورهای آفریقایی، مجموعاً از ۸ به ۲۶ مورد افزایش پیدا کرده است.
کلام پایانی
صحنه، صحنه حرف نیست بلکه عمل، ملاک است. شرکت‌های بزرگ ایرانی می‌توانند به طرح‌های توسعه‌ای آفریقا کمک کنند. ظرفیت‌های ایران در زمینه‌های سیاسی،اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، فنی، گردشگری، بهداشت، سلامت، توسعه زیرساخت‌ها، آموزش نیروی انسانی، علمی و فناوری و حمل و نقل می‌تواند کمک بزرگی در اجرای برنامه‌های کلان اقتصاد آفریقا محسوب شود.
اگرچه سفیران ایران در کشورهای آفریقایی همواره برای توسعه روابط کشورمان تلاش می‌کنند، اما وظیفه رسانه تکرار مسایل است، سفرای ایران در این کشورها باید فرصت‌های همکاری میان ایران و آفریقا را شناسایی و معرفی کنند تا بتوان به روابط تحرک بخشید. برای تحقق این کار وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های مرتبط نیز باید بتوانند زمینه همکاری بخش خصوصی و دولتی میان ایران و آفریقا را فراهم کنند.
می‌توان برخی از مواردی که موانعی بر سر راه توسعه روابط ایران با آفریقا و حضور ایران در این قاره ایجاد کرده، به شرح ذیل معرفی کرد:
۱- تعاملات بسیار کمرنگ ایران و کشورهای آفریقایی باوجود سابقه تاریخی ایران در این قاره
۲- تدوین نشدن استراتژی مشخص در مورد توسعه همکاری ها با آفریقا
۳- فقدان زیرساخت‌های لازم برای حضور فعال و موثر تاجران و فعالان اقتصادی ایرانی در آفریقا
۴- ذهنیت منفی نسبت به آفریقا
۵- جایگاه اندک و منفی مسائل آفریقا در بخش رسانه‌ای ایران
