تحلیل مقایسه ای وضعیت چهره‌ های مشهور در اینستاگرام از دیدگاه کاربران یا مخاطبان

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه رسانه های اجتماعی باقابلیت های ویژه ای که دارند باعث شکل گیری فرهنگ شهرت در شکلی جدید شده اند و بستری برای افراد مهیا کرده اند تا بتوانند به ستاره تبدیل شوند. در این بین اینستاگرام با ارائه خدمات به اشتراک گذاری تصویر موفقیت بسیاری کسب کرده است و توانسته کاربران یا به اصلاح دنبال کنندگان بسیاری را به خود جلب کند، رشد روزافزون اینستاگرام که در اصل مبتنی بر ارسال و به اشتراک گذاری عکس و ویدئو است، نشانه افزایش جذابیت رسانه های اجتماعی تصویری و افزایش علاقه مندی کاربران به آن ها محسوب می شود. کنشگران فعال سیاسی، مذهبی، تجاری، هنری و … اینستاگرام را به مثابه فرصت یا ابزاری برای سلبریتی شدن می پندارند. سلبریتی عبارت است از شخص یا چیزی که توسط تعداد زیادی از افراد شناخته می شود؛ اما فراتر از این تعریف ساده، سلبریتی در دل فرهنگ عمومی دنیای جدید تعریف می شوند که تحت سلطه صنایع فرهنگی سرگرم کننده قرار دارد.

سلبریتی ها به عنوان یک تاثیرگذار، محتوا یا مطالب تخصصی-حرفه ای، فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و سبک زندگی در اختیار کاربران قرار می دهد و کاربران با هدف سرگرمی، کسب دانش، کسب مهارت از محتوای صفحات اینستاگرام سلبریتی ها استفاده می کنند و به طور دائم تحت تاثیر رویکردها و جهت گیری های روزمره سلبریتی ها قرار می گیرند. هدف مطالعه حاضر از یک سو بررسی فرهنگ شهرت و پیامدهای فرهنگی، اجتماعی آن و از سوی دیگر بررسی وضعیت چهره های مشهور (چهره های دینی، سیاستمداران، هنرمندان، ورزشکاران، سلبریتی های اینترنتی و …) در اینستاگرام از دیدگاه کاربران یا مخاطبان می باشد.

روش شناسی پژوهش

در مطالعه حاضر برای دستیابی به هدف مذکور از روش کمی پیمایش و از فن پرسشنامه برای گردآوری داده استفاده شده است. جامعه آماری مطالعه حاضر کل کشور و نمونه آماری تقریبا ۱۰۰۰ کاربر شبکه اجتماعی اینستاگرام است.

آمار کاربران اینستاگرام

کاربران شبکه های اجتماعی به ویژه طیفی از منفعل مصرف کننده تا فعال تولیدکننده را شکل می دهند. به طوری که ۲۵.۸% کاربران کاملا منفعل هستند و میزان فعالیت کمی به عنوان مصرف کننده دارند. ۲۱.۷% کاربران منفعل هستند و تا حدود زیادی مصرف کننده محتوا هستند. ۲۳.۴% کاربران تا حدودی فعال و به عنوان مصرف کننده محتوا شناخته می شوند، ۱۷.۳% کاربران فعال هستند و تا حدود کمی تولیدکننده محتوا هستند و ۱۱.۸% کاربران کاملا فعال هستند و تولیدکننده محتوا شناخته می شوند. دنیای وب، شبکه های اجتماعی، جذابیت آن ها برای مخاطب همگی دست به دست یکدیگر داده اند و «پرسه زنان سایبری» را به وجود آورده اند. پرسه زنان سایبری در حقیقت کسانی هستند که مایل اند فراغت خود را به گشت وگذار و تماشا در فضای سایبری یا در صفحات سلبریتی ها بگذرانند. در شبکه اجتماعی اینستاگرام قابلیت ارتباط گرفتن کاربران با افراد سرشناس در حوزه های مختلف فرهنگی، ورزشی، اجتماعی، سیاسی و … به صورت یک سویه و دو سویه بالا است. تقریبا ۲۰.۲% کاربران، زیاد از اینستاگرام برای پیگیری اخبار و پیج سلبریتی ها استفاده می کنند.

فرهنگ و گرایش به سلبریتی ها

روابط فرا اجتماعی، همزاد پنداری و پرستش سه شاخص کشش و گرایش به سلبریتی ها است و مطالعه حاضر نشان می دهد که ۱۹.۳% کاربران اینستاگرام فعال در حوزه سلبریتی، کشش و گرایش به سلبریتی ها ندارند. ۳۶% کاربران کشش و گرایش خیلی کم، ۲۷.۱% کاربران گرایش کم و درنهایت ۱۹.۶% کاربران کشش و گرایش شدیدی به سلبریتی ها دارند به نحوی که علاوه بر علاقه به تعامل فرا اجتماعی با سلبریتی ها، در بعد انتزاعی به الگو برداری از ارزش ها و نگرش های سلبریتی ها می پردازند و در بعد رفتاری به پرستش و تقلید سبک زندگی سلبریتی محبوب می پردازد.

در مطالعات جامعه شناختی گرایش به سلبریتی ها تاثیر بر رشد و تقویت فرهنگ سلبریتی می شود و پنج عامل «افول دین و باورهای دینی»، «رسانه ای شدن»، «کالایی شدن»، «نابرابری اقتصادی ادراک شده» و «فردگرایی یا خودشیفتگی» بیانگر و موجد فرهنگ سلبریتی است.

رابطه گرایش به سلبریتی ها و فرهنگ سلبریتی نشان می دهد که میزان گرایش به سلبریتی ها بر گرایش دینی کاربران تاثیری ندارد و به این معنا که گرایش به سلبریتی موجب افول دین و کاهش رفتارهای دینی نمی شود، میزان گرایش به سلبریتی ها بر رسانه ای شدن کاربران اثربخش است یعنی با افزایش گرایش کاربران به سلبریتی ها کاربران بیشتر رسانه ای می شوند، افزایش میزان گرایش کاربران به سلبریتی ها بر کالایی شدن کاربران افزوده می شود به این معنا که افزایش گرایش به سلبریتی موجب افزایش استفاده از مد روز می شود و میزان گرایش به سلبریتی ها بر خودشیفتگی کاربران اثربخش نیست.

نگرش کاربران اینستاگرام در زمینه ضرورت وجود این شبکه اجتماعی

یکی از دلایل محبوبیت اینستاگرام در ایران فیلتر نبودن آن است. تقریبا سه چهارم کاربران بر ضرورت حضور شبکه های اجتماعی در زندگی روزمره تاکیددارند. کاربران زن و مرد تقریبا به یک اندازه موافق ضرورت حضور شبکه های اجتماعی در زندگی کاربران هستند. تقریبا دو سوم از کاربران موافق هستند که زندگی کاربران بدون حضور در شبکه اجتماعی با مشکل مواجه می شود. در صورت فیلتر شبکه اجتماعی اینستاگرام، تقریبا سه چهارم کاربران بازهم از آن استفاده خواهد کرد. همچنین تقریبا دو سوم کاربران موافق با استفاده از شبکه های اجتماعی مشابه امن و سالم داخلی هستند. تقریبا دو سوم کاربران موافق با الزام شبکه های اجتماعی به قبول قوانین کشور هستند. به طوری که کاربران زن و مرد تقریبا به یک اندازه تاکید بر الزام شبکه های اجتماعی به قبول قوانین کشور دارند. کمتر از یک سوم کاربران موافق با فیلترینگ شبکه های اجتماعی برای مصلحت جامعه هستند. تقریبا نیمی از کاربران موافق با اعمال محدودیت فنی برای کاربران آسیب زا هستند و بیش از دو سوم کاربران موافق با نظارت حکومت بر شبکه های اجتماعی و کاربران آسیب زا هستند. دو سوم کاربران در صد کاربران مخالف با نظارت حکومت بر شبکه های اجتماعی و کاربران آسیب زا هستند. تقریبا نیمی از کاربران موافق با دیدگاه استفاده سرویس های جاسوسی آمریکا از اطلاعات کاربران شبکه های اجتماعی هستند.

اقدامات مدیریتی

شبکه اجتماعی اینستاگرام زمینه های اجتماعی، اقتصادی و تفریحی فراوانی را برای کاربران فراهم ساخته است و کاربران با هر سلیقه و دیدگاهی می تواند مخاطب اینستاگرام باشند و در حال حاضر اینستاگرام برای بخش قابل توجهی از کاربران جز لاینفک زندگی شده است. بااین حال شبکه های اجتماعی همراه با آسیب های اخلاقی و فرهنگی نظیر «ترویج بی حجابی و ارزش زدایی از حجاب»، «آسیب های روانی و افسردگی»، «ترویج رفتارهای ناشایست»، «توهین و اهانت»، «وابستگی و اعتیاد به شبکه اجتماعی»، «انتشار مطالب مبتذل»، «آشنایی نوجوانان با مسائل غیراخلاقی»، «بی بندوباری اخلاقی» می باشد؛ بنابراین ایجاد گروه اخلاق و فرهنگ برای رصد و شناسایی افراد یا گروه های آسیب زا در شبکه اجتماعی اینستاگرام ضروری است.

رشد روزافزون سلبریتی های اینترنتی در ایران عنوان یکی از مسائل کلان کشور نامبرده می شود. سلبریتی های جدید و غیر رسمی در شبکه های اجتماعی و مهاجرت مردم به این فضاها، به عنوان «مسائل در حال ظهور ایران» در سال های پیش رو معرفی می شود؛ بنابراین مطالعه کنشگری و فعالیت سلبریتی ها و خرده سلبریتی در حوزه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی اهمیت دارد.

تقریبا نیمی از کاربران موافق هستند که زندگی کاربران بدون حضور در شبکه اجتماعی با مشکل مواجه می شود به عبارتی زندگی نیمی از کاربران به شبکه های اجتماعی وابسته است. ایجاد سیاست های سلبی و محدود سازی و فیلتر سازی شبکه اجتماعی اینستاگرام موجب مراجعه کاربران به مجرا های غیرقانونی می شود به طوری که تقریبا ۶۰ درصد کاربران عنوان کرده اند که در صورت فیلتر شبکه های اجتماعی اینستاگرام، بازهم از آن ها استفاده خواهند کرد و ۴۰ در صد کاربران موافق با استفاده از شبکه های اجتماعی مشابه امن و سالم داخلی هستند به جای اینستاگرام و تلگرام هستند. اتخاذ سیاست های ایجابی و مدیریت محتوای شبکه های اجتماعی می تواند از چالش های فرهنگی و اجتماعی شبکه اجتماعی اینستاگرام بکاهد و فضا این شبکه را برای کاربران امن تر سازد.

جمع بندی

امروزه شبکه های اجتماعی مخصوصا اینستاگرام به دلیل قابلیت ارسال و اشتراک گذاری عکس و ویدیو محبوبیت بسیاری را در میان کاربران پیداکرده اند. اینستاگرام در ایران تنها عرصه بازنمایی زندگی شخصی نیست بلکه به محلی برای بیان دیدگاه های سیاسی، مذهبی و پیگیری کسب وکار تجاری و بازاریابی تبدیل شده است. کاربران شبکه های اجتماعی به ویژه طیفی از منفعل مصرف کننده تا فعال تولیدکننده را شکل می دهند. شبکه اجتماعی اینستاگرام زمینه های اجتماعی، اقتصادی و تفریحی فراوانی را برای کاربران فراهم ساخته است و کاربران با هر سلیقه و دیدگاهی می تواند مخاطب اینستاگرام باشند و در حال حاضر اینستاگرام برای بخش قابل توجهی از کاربران جز لاینفک زندگی شده است.

این مطالعه در پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی و توسط مهدی شهبازی و به سفارش سازمان تبلیغات اسلامی در سال ۱۳۹۹ انجام شده است.