با روند رو به رشد استفاده از فضای مجازی در جامعه، خطرات مختلفی نظیر سوءاستفاده از اطلاعات شخصی، آزار و اذیت و … برای کودکان و نوجوانان پیش آمده است. به همین دلیل، توسعه زیست بوم فضای مجازی در حوزه کودک و نوجوان بسیار مهم است. یکی از موارد مهم در توسعه این زیست بوم، ایجاد بستری امن و مناسب برای کودکان و نوجوانان در فضای مجازی است؛ بستری که آن ها بتوانند در آن با اطمینان و آرامش استفاده کنند. برای ایجاد این بستر، باید از فناوریهای امنیتی مانند فیلترینگ استفاده کرد. به منظور توسعه زیست بوم فضای مجازی در حوزه کودک و نوجوان، تولید و ارائه محتوای مفید، پویا و آموزشی در فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان نیز بسیار حائز اهمیت است.
ضرورت و اهداف پژوهش
از اواخر دهه ۱۳۸۰ شمسی اقدامات سیاستی پیرامون توسعه «زیست بوم فضای مجازی کودک و نوجوان» و «حفاظت از کودکان برخط» در ایران آغاز شد. به سبب وجود کاستی در زمینه سیاستگذاری و مقررات گذاری این حوزه، شورای عالی فضای مجازی از سال ۱۳۹۳ این مسئله را در دستور کار قرار داد و ابتدا طرح جامع «توسعه فضای مجازی سالم، مفید و ایمن» و سپس سند «صیانت از کودک و نوجوان در فضای مجازی» را در سال ۱۳۹۶ تصویب کرد؛ اما پس از چند سال و یک مرحله بازنگری، سرانجام در خرداد ۱۴۰۰ این سند به تصویب شورای مذکور رسید. در این میان مجلس شورای اسلامی در دو قانون جرائم رایانه ای و حفاظت از اطفال و نوجوانان، به حوزه قانون گذاری مرتبط با کودکان و نوجوانان ورود کرده است، اما مهمترین نکته در این رابطه غلبه رویکرد کیفری و قهری به رفتارهای مجرمانه مرتبط با کودکان و نوجوانان است که توجهی به این حوزه نشده است. حال آنکه باید دقت شود که فضای مجازی کودک و نوجوان اساسا یک زیست بوم و زنجیره ارزش متفاوت است به طوریکه خاستگاه و مرجعیت اصلی آن بر امر فرهنگی و اجتماعی استوار است و سایر مقولات فرع بر ریشه فرهنگی اجتماعی این مقوله هستند. فقدان محتوا و خدمات بومی در زیست بوم فضای مجازی کودک و نوجوان به عنوان مسئله اصلی گزارش حاضر به دنبال تحقق توامان توسعه خدمات و محتوای سالم و مفید، مرتبط با حوزه کودک و نوجوان در فضای مجازی و حفاظت همه جانبه کودکان و نوجوان در برابر آسیب های موجود و پیش روی فضای مجازی است؛ بنابراین در این پژوهش تلاش شده است تا با بهره مندی از دیدگاه صاحب نظران، متولیان دستگاه های اجرایی، فعالان بخش خصوصی و تشکل های مدنی پیرامون ایجاد یک زیست بوم میان حاکمیت و کودکان در جهت درک نیازهای این قشر با توجه به تحولات فناورانه امروز چاره اندیشی شود.
پیامد های توسعه نامناسب فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان
از مهمترین مطالعاتی که برای شناسایی خطرات پیش روی کودکان در جهان انجام شده است می توان به تلاش های صورت گرفته در اتحادیه اروپا با همکاری یونیسف اشاره کرد. طبقه بندی خطرات سه گانه برخط (آنلاین) اتحادیه اروپا به یک نقطه مرجع بنیادین تبدیل شده است. در دسته بندی مذکور مخاطرات کودکان در فضای برخط به سه حوزه معطوف شده است که عبارتند از:
- مخاطرات مربوط به محتوای نامناسب: کودک با محتوای بالقوه مضر درگیر می شود یا در معرض آن قرار می گیرد؛
- مخاطرات مربوط به تماس زیانبار با بزرگسالان: کودک تماس بالقوه زیانبار با بزرگسالان را تجربه میکند یا مورد هدف قرار می گیرد؛
- مخاطرات رفتاری همسالان: کودک شاهد رفتار بالقوه مضر همسالان است، شرکت می کند یا قربانی آن می شود.
نکته شایان توجه اینکه از یک سو دسته بندی های ارائه شده ناظر به مبانی فرهنگی همان جوامع است و لزوما با مبانی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در حوزه کودکان و نوجوانان انطباق ندارد. ازسوی دیگر، پژوهش هایی که به شکل مشخص نظام نامه محتوایی و نوع نگاه به محتوای مرتبط با کودک و نوجوان را به صورت عملیاتی در ایران صورت نگرفته و در این خصوص خلا جدی وجود دارد.
بازیگران زیست بوم دیجیتال کودک و نوجوان
طی حدود ۱۵ سال اخیر و از آغاز شکل گیری ایده اینترنت پاک در اواخر دهه ۸۰ کنشگران متعددی در حوزه فضای مجازی کودک و نوجوان در لایه های مختلف از سیاستگذاری تا اجرا شکل گرفته که هرکدام وظایف و تکالیف خود را داشته اند. مدل فعلی فرایند عمل این بازیگران در قالب چهار دسته (سیاستگذار، قانون گذار، تنظیم گر/تسهیل گر و ارائه دهنده خدمت و محتوا) ارائه شده، حاکی از تصدیگری بی ضابطه و غیررقابتی دستگاه های اجرایی کشور و تنظیم گران این زیست بوم در بازار محتوا و خدمات است. در پژوهش حاضر مدل پیشنهادی بازیگران زیست بوم فضای مجازی در حوزه کودک و نوجوان ترسیم شده است. در این مدل بازیگران زیست بوم فضای مجازی کشور در حوزه کودک و نوجوان به چهار دسته تقسیم می شوند که عبارتند از: سیاستگذار (شورای عالی فضای مجازی)، قانونگذار (مجلس شورای اسلامی)، تنظیم گر/تسهیل گر (سازمان صدا و سیما، سازمان تبلیغات اسلامی و…) و ارائه دهنده خدمت و محتوا (شامل شرکتهای بخش خصوصی).
برای داشتن بخش خصوصی قوی در کشور در حوزه تولید محتوای مرتبط با رده سنی کودک و نوجوان لازم است تا نهادهای دولتی و حاکمیتی در ابتدا بستر رقابتی منصفانه و عادلانه را فراهم کنند و در درجه دوم خود نیز هنگام ورود به این بازار به اصول وضع شده پایبند باشند. ورود بی ضابطه و غیر قاعده‌مند حاکمیت به بازار تولید محتوا و خدمات منجر خواهد شد که رقابت عادلانه از میان برود و به مرور زمان تولیدکننده محتوای نوآورانه و اثربخش در بخش خصوصی نداشته باشد. ازاین رو در مدل پیشنهادی حاکمیت، باید شروط ذیل برقرار شود:
- رعایت اصل رقابت عادلانه و منصفانه؛
- اهتمام ویژه در حوزه هایی که خلا محتوایی وجود دارد و بخش خصوصی انگیزه ای برای ورود ندارد؛
- شفافیت در ضوابط اجرایی و دستورالعمل های ذی ربط.
چالش های موجود در چرخه تولید محتوا و خدمات بومی
چالش های موجود در چرخه تولید محتوا و خدمات بومی در زیست بوم فضای مجازی کودک و نوجوان در چهار لایه تقسیم بندی شده است که عبارتند از:
- ساختار رقابت و تعامل بازیگران: این ساختار شامل کارآمد نبودن الگوی تخصیص بودجه های حمایتی در افزایش رقابت، تصدی گری بی ضابطه دستگاه های دولتی و حاکمیتی و برخوردهای سلیقه ای و در پاره ای اوقات رویکرد صرفا قضایی به بخش خصوصی، کارآفرینان و تولیدکنندگان می باشد؛
- برنامه ریزی تولید در فضای مجازی: این چالش ها شامل مواردی چون چالش تولیدکنندگان خرد برای تامین زیرساخت های فنی تولید محتوا، هزینه زیاد تولید محتوا و ناتوانی شرکت های خصوصی از تولید مستمر در حوزه کوک، اخلال در فرایند تامین سرمایه انسانی می باشند؛
- برنامه ریزی توزیع در فضای مجازی: این چالش ها شامل مواردی چون نقض مالکیت فکری محتوا و خدمات ایرانی، بی توجهی به معافیت نشر دیجیتال از مالیات و محدود کردن آن به نسخه های چاپی می باشند؛
- برنامه ریزی مصرف در فضای مجازی: این چالش ها شامل مواردی چون عادلانه نبودن تسهیم درآمد حاصل از خدمات دسترسی که اپراتورها انجام می دهند، سواد اندک والدین و بخشی از معلمان و مربیان درخصوص زیست بوم فضای مجازی کودکان و نوجوانان و عدم دسترسی بخش خصوصی به کلان داده های تجمیعی مرتبط با مصرف کودکان ایرانی میباشند.
پیشنهاداتی به منظور بهبود تولید محتوا در زیست بوم فضای مجازی کودک و نوجوان
بسته سیاستی پیشنهادی در راستای بهبود تولید محتوا و خدمات بومی در زیست بوم فضای مجازی کودک و نوجوان به شرح زیر می باشد:
- ایجاد سامانه جامع و مرجع زیست بوم فضای مجازی در حوزه کودک و نوجوان: در حال حاضر در ایران والدین و معلمان برای دسترسی به محتوا و خدمات حوزه فضای مجازی کودک و نوجوان دچار سردرگمی هستند و برای دسترسی به انواع محتوا و خدمات مجبور به جستجوی مطالب آموزشی یا خدمات مورد نیاز خود در پهنه بیکران فضای اینترنت هستند که این امر در جای خود وقت گیر و آزاردهنده است. ازاین رو میتوان از تجربه کشورهای پیشرو در این زمینه بهره گرفت و امکانی فراهم کرد که بتوان به سهولت و سرعت به این موارد دسترسی پیدا کرد؛
- نظارت بر حسن اجرای قوانین مرتبط با مالکیت فکری: تولید محتوای ارزشمند و مخاطب پسند بومی و فاخر به ویژه در حوزه کودک و نوجوان هزینه زیادی را به تولیدکنندگان تحمیل میکند که بدون داشتن امنیت انتشار آن، سرمایه گذارها و ناشران تمایلی به تولید و نشر آن در فضای مجازی ندارند. در این میان لازم است تا سازوکاری بین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دادستانی کل کشور و سایر دستگاه های مرتبط برای پیگیری این موضوع به وجود آید تا درنتیجه آن فضای دیجیتال برای فعالیت های غیرقانونی که حقوق فعالان قانونی را تضییع می کند، پرهزینه شود؛
- عادلانه سازی تسهیم درآمد محتوای دیجیتال: زیست بوم فعلی حاکم بر فضای مجازی کشور تا حد قابل توجهی حول درآمد اپراتورها شکل گرفته است و این امر با مصالح فرهنگی و اقتصادی کشور انطباق ندارد؛ چراکه فعالان بخش خصوصی معتقدند تسهیم ناعادلانه درآمد باعث شده است تولید محتوا در بستر دیجیتال توجیه اقتصادی نداشته باشد. لازم است تا به دلیل انجام هماهنگی های لازم میان سازمان های ذیربط سهم خود را کنار بگذارد و نوع تسهیم و گردش مالی این حوزه برای فعالان این حوزه هم شفاف شود و درصد سهم اپراتورها به استانداردهای جهانی نزدیک شود.
جمع‌بندی
از اواخر دهه ۱۳۸۰ شمسی اقدامات سیاستی پیرامون توسعه «زیست بوم فضای مجازی کودک و نوجوان» و همچنین «حفاظت از کودکان برخط» در ایران آغاز شد. به سبب وجود کاستی در زمینه سیاستگذاری و مقررات گذاری این حوزه، شورای عالی فضای مجازی از سال ۱۳۹۳ این مسئله را در دستور کار قرار داد. با ورود اینترنت به سپهر ارتباطی بشر، بسیاری بر این باور بودند که سهولت در برقراری ارتباطات بزرگترین دستاورد برای بشر است؛ اما حقیقت این بود که فناوریهای نوین ارتباطی درکنار خدماتی که برای سهولت ارتباطات انسانی داشتند، مخاطراتی از قبیل مخاطرات مربوط به محتوای نامناسب ومخاطرات رفتاری همسالان را نیز به دنبال داشته است که این پژوهش به بررسی چالش های موجود در چرخه تولید محتوا و خدمات بومی پرداخته و بسته پیشنهادی را ارائه نموده است.
این مطالعه در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی توسط عبدالرحیم قاسمی نژاد در سال ۱۴۰۱ انجام شده است
