۱۴ آسیب نظام بودجه‌ریزی در ایران

تجربه بررسی بودجه سال ۱۴۰۰ در مجلس بار دیگر نشان داد که فرایند بررسی بودجه در مجلس شورای اسلامی با ابهام‌ها و ایرادهایی همراه است که اصلاح آن ضرورتی غیرقابل انکار است. مواردی نظیر فرصت ندادن بررسی جداول بودجه به طور دقیق توسط نمایندگان، تغییرات بسیار جزئی در بودجه تا سطح عناوین طرح های تملک دارایی های سرمایه ای که باید نتیجه کار کارشناسی دقیق و برمبنای مطالعه توجیهی باشد، فقدان اصلاح جدي لايحه توسط دولت پس از رد کلیات، اتکا به منابع و درآمدهایی که احتمال تحقق پایینی دارند و …. اهمیت این اصلاح را نشان می دهند.

نتیجه نظام بودجه‌ریزی ناکارآمد در ایران چیست؟ 

در کنار مسائل ذکر شده، مسئله کسری بودجه و فقدان نگاه کلان به بودجه نیز از آسیب های جدی ساز و کار بررسی بودجه در مجلس شورای اسلامی در سال های گذشته بوده است. نتیجه این آسیب ترمیم نشدن کسری بودجه های قابل توجه در سالهای گذشته و تبدیل شدن مسئله کسری بودجه به یکی از مسائل اصلی اقتصاد کشور بوده است.
به تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی نمونه خلاصه ای از سازوکارهای طراحی شده در سه کشور ایالات متحده آمریکا کره جنوبی و کانادا در روند بودجه ریزی را مطرح کرده و در ادامه روند بررسی بودجه در ایران را با تمرکز بر مجلس شورای اسلامی بررسی کرده و آسیب های موجود را ارائه کرده است.

14 آسیب نظام بودجه‌ریزی در ایران 

بر این اساس مهمترین آسیب های ناظر به فرایند بررسی بودجه در مجلس شورای اسلامی در مقایسه با تجربیات جهانی را می توان در محورهای زیر خلاصه کرد:

1. مبهم و غیر شفاف بودن فرایند بررسی جداول و ردیف های لایحه بودجه و سازوکار اصلاح اعتبارات، ۲. غیرشفاف بودن محدوده اختيار مجلس در تصویب ساختار و مفاد بودجه سالیانه کل کشور،

٣. پایین بودن نقش کمیسیون های تخصصی در بودجه حوزه مورد نظر،

۴. فقدان نگاه کلان به آثار اقتصادی تصویب لایحه بودجه،

۵. فقدان تصمیم گیری کلان برای توزیع اعتبارات بودجه ای میان حوزه های مختلفه،

۶. عدم بررسی دقیق منابع مندرج در لایحه بودجه،

٧. افزایش بیش برآوردی منابع بودجه در مجلس،

۸. تجميع سه تصمیم اصلی بودجه شامل تصميم كلان برای رد یا تأیید کلیات، بررسی و تصویب منابع بودجه و بررسی و تصویب مخارج بودجه در کمیسیون تلفیق،

9. تعداد زیاد پیشنهادهای نمایندگان در هر مرحله و عدم فرصت بررسی آنها،

۱۰. حجم بالای احکام در لایحه و قانون بودجه

۱۱. فرصت کم دولت برای اصلاح جدی لایحه در صورت رد کلیات در مجلس،

۱۲. نقش اندک نظرات کارشناسی در فرایند بررسی بودجه

۱۳. ورود نمایندگان به جزئیات بودجه نظير عناوین طرح های تملک دارایی های سرمایه ای خارج از ساز و کار کارشناسی،

۱۴. نبود ساز و کار مشخص برای نظارت بر عملکرد و ارزیابی نتایج حاصل از منابع اختصاص یافته به حوزه های مختلف و در نظر گرفتن این ارزیابی برای اختصاص منابع در سال های بعد.

علاوه بر موارد فوق، اساسا یکی از ضرورت های اصلی بررسی و تصویب بودجه در قوه مقننه در همه کشورها، کنترل هزینه های دولت و جلوگیری از هزینه کرد دولت در راستای منافع کوتاه مدت و دورهای دولت هاست و در تجربیات موفق جهانی چنین مشاهده می شود که یکی از دغدغه های مهم حاکم بر تصمیمات مجلس، جلوگیری از بروز کسری بودجه و هزینه کرد اضافی دولت است. با این وجود، سابقه

بررسی بودجه در مجلس شورای اسلامی نشان دهنده این موضوع است که در بسیاری از سال ها نه تنها چنین دغدغه ای بر تصمیمات مجلس حاکم نبوده، بلکه عمده تغییرات اعمال شده مجلس بر لایحه بودجه افزایشی بوده است.

تجربه دیگر کشورها چه می‌گوید؟‌

بررسی تجربه کشورهای دیگر، نمونه هایی از برخی روال های موفق را پیشنهاد می کند که قابلیت الگوبرداری از آنها به منظور بهبود برخی آسیب های روند فعلی بررسی بودجه در مجلس شورای اسلامی وجود دارد. خلاصه ای از این موارد به شرح زیر است:

۱. ضرورت حاکم شدن دغدغه کنترل هزینه های دولت و کسری بودجه در تصمیمات مجلس محدودسازی رشد سقف بودجه در مجلس)،

۲. ارتقای نقش مجلس در ریل گذاری بودجه در سطح کلیات و روندهای اصلی به جای ورود در جزئیات ردیفها و احکام جزئی و موردی (تصویب و بررسی کلیات در یک مرحله مجزا،

٣. تأکید بر بررسی منابع بودجه به صورت مستقل از مصارف و در کمیته مجزا (به جهت جلوگیری از ایجاد منابع غیرواقعی برای مصارف ایجاد شده)

4. بررسی بودجه در چند مرحله ابتدا بررسی و تصویب کلیات، سپس ورود به منابع و نهایتا بررسی مصارف)

5.. تفکیک نمایندگان عضو در کمیته منابع و مصارف کمیسیون تلفیق (یا هر کمیسیون دیگری که مسئولیت تخصصی بررسی بودجه را برعهده دارد.

6. ارجاع بودجه براساس حوزههای مصارف به کمیسیون های تخصصی و ارائه پیشنهاد توسط این کمیسیون ها (تقویت بودجه ریزی تخصصی)

۷. کنترل میزان پیشنهادهای مطرح شده در بررسی بودجه در صحن علنی مجلس،

۸. پیشگیری از ورود ملاحظات جزئی و منطفای در بررسی بودجه و مدیریت شیوه ورود نمایندگان و کمیسیون ها به جزئیات ردیفها.

شایان ذکر است موارد فوق، صرفأ فهرستی از تجربیات قابل بهره برداری برای اصلاح روال های فعلی بررسی بودجه در مجلس شورای اسلامی است و ارائه این فهرست لزوما به معنای توصیه اتخاذ همزمان تمامی این رویکردها نبوده و تصمیم گیری در خصوص نحوه الگوبرداری از این تجربیات مستلزم توجه به جایگاه مجلس در کشور و همچنین توجه به سایر الزامات قانونی و فرایندی است.

اجماع قابل توجهی در بین کارشناسان مختلف در خصوص ضرورت اصلاح محورهای یاد شده از سال های قبل وجود داشته و حتی برخی از این موارد در سیاست های کلی قانونگذاری مورد توجه قرار گرفته است، تجربه بررسی بودجه سال ۱۴۰۰ در مجلس و ابهام ها و ایرادهای همراه آن نیز مجددا این موضوع را در کانون توجهات مجلس شورای اسلامی قرار داده است. در راستای رفع مسائل ذکر شده بازبینی و اصلاح اساسی آیین نامه داخلی مجلس در خصوص فرایند بررسی بودجه در مجلس، ضروری است که در همین راستا برخی از اصلاحات مورد نیاز توسط کمیسیون آیین‌نامه داخلی مجلس صورت گرفت اما هنوز این اصلاحات در صحن مجلس مورد بررسی قرار نگرفته است.