در عصر حاضر مشتقات یا ابزارهای مشتقه نقش مهمی در نظام های مالی دنیا دارند. ابزار مشتقه از ابزارهایی مالی هستند که عمدتا مبتنی یا مشتق از یک دارایی پایه است. به عبارتی ارزش آن ها منبعث از ارزش دارایی دیگری است. از ابزارهای مشتقه می توان به مواردی چون قراردادهای آتی ارز، اختیار معامله ارز و سوآپ ارز اشاره کرد. در کشور ایران بازار آتی ارز به صورت غیررسمی تحت عنوان «بازار معاملات فردایی ارز» ایجاد شده است. این بازار مشکلات متعددی دارد که از آن ها می توان به مواردی چون عدم انسجام و شفافیت اشاره کرد. این مشکلات هزینه های بسیاری را برای تولیدکنندگان و سیاست گذاران ایجاد کرده است. اگر بازار مشتقات ارزی به صورت قانونمند ایجاد شود، حداقل ریسک های قمیتی ارز کاهش پیدا می کند.
ضرورت و اهداف پژوهش
قرارداد آتی ارز، تعهدی دوطرفه است که بر اساس آن مقدار مشخصی از یک پول پایه (پول خارجی) به نرخ معاوضه مشخص در تاریخ سررسید مشخص، با پول دیگر (معمولا پول داخلی)، معاوضه می شود. عمده معاملات مشتقات ارزی در سررسید کوتاه مدت انجام می شود. برای بیشتر ارزهای مهم بازار پیمان آتی ارز (به صورت خارج از بورس) بسیار نقدشونده با سررسیدهای یک تا شش ماه بیشتر رایج است و در موارد معدودی سررسیدهای سه تا پنج سال نیز برای آن ها وجود دارد. سررسید کمتر از یک ماه برای مشتقات ارزی و نیز سایر مشتقات در بورس های متشکل مرسوم نیست، ولی در بازار خارج از بورس سررسیدهای کمتر از یک ماه نیز وجود دارد. در سال های اخیر بازاری غیررسمی در اقتصاد کشور تشکیل شده است که به «بازار معاملات فردایی ارز» مشهور است. در این بازار ذی نفعان بازار ارز در پایان روز معاملاتی، در رابطه با قیمت ارز در روز آینده وارد معامله شده و بر اساس پیش بینی هایی که از نرخ ارز در روزهای آینده دارند، تعهدات دو طرف را بر عهده می گیرند؛ برآوردها نشان می دهد در حال حاضر روزانه حدود ۱۰۰ میلیون دلار معامله در بازار آزاد ارز انجام می شود که حدود ۷۰ میلیون دلار آن مربوط به بازار معاملات فردایی است. با توجه به مشکلات مختلفی که این بازار از جهاتی همچون عدم شفافیت، شبهه دار بودن معاملات و مانند آن دارد، تشکیل بازار آتی ارز به شکل منسجم و رسمی می تواند ضمن برطرف کردن این مشکلات، منافعی را نیز برای ذی نفعان مختلف ازجمله سیاست گذار پولی، تولیدکنندگان و … داشته باشد. در این پژوهش سعی شده است تا ضمن بررسی وضعیت کنونی بازار معاملات فردایی، الزامات و راهکارهای تشکیل بازار آتی ارز به شکل منسجم بررسی شود.
معرفی مفاهیم بازار مشتقات ارزی و آتی ارزی
ابزار مشتقه قراردادی است که ارزش خود را از عملکرد یک موجودیت پایه که معمولاً دارایی است، دریافت می کند. این موجودیت می تواند شاخص های گوناگونی نظیر نرخ بهره، نرخ ارز و مواردی از این قبیل باشد. مهم ترین ابزارهای مورداستفاده در بازارهای مشتقات ارزی عبارت از قراردادهای آتی ارزی، قراردادهای اختیار معامله ارزی و قراردادهای سوآپ ارزی است. در ادامه به این معرفی این مفاهیم پرداخته می‌شود.
اختیار معامله ارزی، قراردادی بین دارنده و واگذارنده است که بر اساس آن دارنده قرارداد حق دارد که مقدار معینی از ارز مندرج در قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. معاملات اختیار معاملاتی همانند آتی است و معمولا در بورس انجام می شود. در قراردادهای نوع آتی ارزی، طرفین معامله متعهد می شوند که در تاریخ مشخصی در آینده مقدار مشخصی از دو نوع ارز گوناگون را با نرخ توافقی مربوط به قیمت های آتی مبادله کنند. از مزیت های این روش می توان به امکان استفاده از فرصت های سفته بازی و پوشش ریسک تغییرات ارز اشاره کرد. ابزار آخر نیز سوآپ ارزی است. سوآپ ارزی یک قرارداد مالی است که در آن طرفین اصل وفرع یک نوع ارز را با اصل وفرع ارزی دیگر معاوضه می کنند و در زمانی دیگر وجوه مبادله شده به طرفین برگردانده می شود. این نکته لازم به ذکر است که قرارداد سوآپ ارزی معمولاً خارج از بورس و بر اساس توافق طرفین انجام می شود.
آنچه بازار آتی را از بازار نقدی ارز جدا می کند، زمان تحویل است. معامله آتی ارز شامل توافق مبادله ارزها یا سپرده های بانکی در تاریخ معینی در آینده با نرخ مشخصی است که به آن نرخ سلف یا آتی گفته می شود. در ایران مطابق با آیین نامه اجرایی معاملات آتی ارز، دو طرف قرارداد (بانک های عامل و صادرکننده) متعهد می شوند که میزان معینی از ارز یا ریال را در مقابل مقدار معینی ریال یا ارز به نرخ آتی ارز در سررسید با یکدیگر مبادله کنند. انگیزه تصویب این آیین نامه امکان پوشش نوسان نرخ ارز برای صادرکنندگان بوده است؛ اما به این آیین نامه مشکلات متعددی وارد شده است که از آن ها می توان به غیررقابتی بودن نرخ تعیین شده برای ارز توسط بانک و وجود سررسید یک ماه و حداکثر دوازده ماه اشاره کرد.
الزامات تشکیل بازار آتی در ایران
همان طور که در بخش پیش گفته شد، بازار آتی ارز به صورت غیررسمی در کشور وجود دارد که می تواند دارای مشکلات مختلفی باشد که از آن ها می توان به عدم شفافیت و شبهه داربودن معاملات اشاره کرد. اگر بازار ارز آتی به صورت منسجم و رسمی تشکیل می شود، می تواند این مشکلات را حل کند و علاوه بر آن منفعتی برای ذی نفعان مختلفی نظیر تولیدکنندگان، سیاست گذاران و … داشته باشد. در موارد زیر به مهم ترین الزامات تشکیل بازار آتی ارز اشاره شده است:
- نخست بهتر است که این بازار به صورت محدود و در بین کارگزاران عمده و با مبالغ کم شروع شود و در صورت موفقیت به تدریج گسترده شود؛
- لازم است که محوریت تشکیل بازار معاملات آتی ارزی به عهده بانک مرکزی باشد؛
- ضروری است که بانک مرکزی بیشتر زمینه فعالیت سایر مشارکت کنندگان را در بازار فراهم کند و خود به عنوان بازارگردان در این بازار نقش ایفا کند؛
- در کوتاه مدت می توان معاملات آتی ارز را بر اساس دو قالب قانونی یعنی: «تعهد بیع در آینده» و «عقد صلح» با در نظر گرفتن برخی از ملاحظات طراحی کرد؛
- بهتر است در وهله اول معاملات آتی ارز به صورت پیمان آتی ارزی انجام شود تا انعطاف پذیری بیشتری از جهت سررسید و مبلغ قرارداد وجود داشته باشد؛
- با توجه به لزوم به حداقل رساندن جهت دهی بازار آتی به بازار نقدی ارز بهتر است که نخست این بازار با سررسید کوتاه مدت حداکثر ۵ روزه تشکیل شود؛
- با توجه به نزدیکی نرخ سنا به نرخ بازار، بهتر است از این ارز به عنوان مرجع کشف قیمت در بازار آتی ملاک قرار بگیرد؛
- قرارداد بازار آتی ارز باید به گونه ای طراحی شود که بنای اصلی قرارداد بر تحویل فیزیکی ارز باشد؛
- بهتر است هم زمان با تشکیل بازار آتی ارز در کوتاه مدت، سیاست های لازم برای مدیریت بازارهای موازی به ویژه طلا نیز مدنظر قرار بگیرد؛
- به منظور افزایش جذابیت بازار آتی ارز و کمک به تعمیق آن می توان از ابزارهای مکمل همانند گواهی سپرده ارزی استفاده کرد؛
- تشکیل بازار رسمی معاملات آتی ارز در بورس کالای ایران، راهکار میان مدت و بنیادین در این رابطه محسوب می شود.
جمع بندی
امروزه مشتقات و ابزارهای مشتقه نقش مهمی در نظام های مالی دنیا دارند. یکی از ابزارهای مشتقه قراردادهای آتی ارز است. در ایران به صورت غیررسمی بازار آتی ارز وجود دارد که به آن «بازار معاملات فردایی ارز» گفته می شود. این بازار دارای مشکلات مختلفی است که از آن می توان به مواردی چون عدم شفافیت و نبود چهارچوب منسجم اشاره کرد. در این پژوهش سعی شده است که به معرفی مفاهیم بازار مشتقات ارزی و آتی ارزی پرداخته و درنهایت الزامات تشکیل بازار آتی ارز در ایران ارائه شود. از الزامات تشکیل بازار آتی می توان به موارد مختلفی اشاره کرد. برای نمونه نخست بهتر است که این بازار به صورت محدود تشکیل شود. الزام دیگر این است که بهتر است، بازار آتی ارز با محوریت بانک مرکزی ایجاد شود. همچنین بهتر است که از نرخ سنا به عنوان نرخ مرجع در بازار آتی استفاده کرد.
