یخ روابط ایران و عربستان در حال آب شدن است. دو قدرت اصلی خلیج فارس، منطقه و جهان اسلام در نزدیک‌ترین حالت برای برقراری روابط هستند.
ایران بر شرایط داخلی خود مسلط شده و ناآرامی‌ها را مدیریت کرده است. غربی‌ها خواستار تعامل بیشتر با ایران بر سر برجام هستند. همسایگان تاریخی‌مان نیز می‌خواهند تا سوار قطار توسعه روابط ایران با جهان شوند.
در مدت کوتاهی پیام‌های زیادی از سوی تنی چند از مقامات کشورهای همسایه رسانه‌ای شده است. شاه بیت همه آنها برقراری روابط با جمهوری اسلامی ایران است. گویا کیک آشتی تهران و ریاض به‌زودی و احتمالاً در بغداد سِرو خواهد شد.
«محمد شیاع السودانی» نخست‌وزیر عراق گفت: به‌زودی برای مذاکرات تهران و ریاض اقدام می‌کنیم. ایران و عربستان به ازسرگیری این مذاکرات زیر نظر بغداد اهتمام دارند و به زودی برای دیداری در بغداد اقدام خواهد شد.
وی به رسانه‌های سعودی اظهار داشت: «فیصل بن فرحان» وزیر امور خارجه عربستان به زودی برای گفت‌وگو درباره از سرگیری مذاکرات بین ریاض و تهران به بغداد سفر می‌کند.
همچنین «فؤاد حسین» وزیر خارجه عراق در سخنانی خاطر نشان ساخت: «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی از ما خواست میزبان دیدار وزرای خارجه ایران و عربستان باشیم.
از طرفی «فیصل بن فرحان» وزیر خارجه عربستان در سخنانی خاطر نشان ساخت: ریاض با تهران ارتباط برقرار کرده و به دنبال زمینه و راهی برای ادامه گفتگوها است، زیرا گفتگو بهترین راه برای حل اختلافات در منطقه است.
در همین رابطه «امیر عبدالهیان» وزیر امور خارجه کشورمان با اشاره به روابط تهران ریاض گفت: این طرف سعودی است که باید تصمیم بگیرد که چگونه رویکرد سازنده‌ای را در برابر ایران دنبال خواهد کرد.
در چند روز گذشته «ناصر کنعانی» سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران با اشاره به برخی از مواضع مطرح شده از سوی مقامات سعودی در ارتباط با ایران، تصریح کرد: به‌تازگی مواضع مثبتی از سوی برخی از کشورها از جمله عربستان شنیده‌ایم. ما این مواضع مثبت را ارج می‌نهیم و نشانه مثبت می‌دانیم.
حتی در سفر روز یکشنبه گذشته «شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی» وزیر امور خارجه قطر، وی حامل پیام‌های سازنده‌ای از سوی کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس از جمله عربستان برای گفتگو با جمهوری اسلامی بود.
همه این سخنان و پیام‌ها، نشانه مثبتی از آغاز فصل جدیدی از کاهش تنش‌ها میان تهران و ریاض خواهد بود. تعاملاتی که شاید به برقراری مجدد روابط بین دو کشور منجر شود. کمتر از دو سال است که ایران و عربستان در حال مذاکره هستند. قبل از شروع ناآرامی‌های اخیر در کشور قرار بود دور ششم گفتگوها در بغداد برگزار شود، که اینگونه نشد. ناآرامی‌ها در ایران شروع شد و سعودی‌ها در انتظار تضعیف ایران و گرفتن امتیازی نشستند.
با پایان اغتشاشات و آغاز پیام‌های برجامی کشورهای غربی، مجدداً عربستان به دنبال تداوم گفتگو و تعامل با جمهوری اسلامی ایران افتاد. در این خصوص پیام‌های مثبتی رد و بدل شد و مقامات دو کشور در اظهاراتی پالس‌های مثبتی برای یکدیگر فرستادند.
هرچند به نظر می‌آید همچنان سایه میل و اراده کاخ سفید بر شاهزاده‌های سعودی سنگینی می‌کند. آنان خود را تابعی از اراده آمریکا می‌بینند. به‌همین خاطر تمایل و توانی برای اصلاح مستقل روابط خود با ایران ندارند؛ اما واقعیت‌های میدانی ایران، آمریکایی‌ها را مجبور کرده است تا به ریاض چراغ سبز نشان دهد تا دستکم بخشی از مشکلات خود را با تهران حل کند.
شاهزاده‌های سعودی در زمان حضور دونالد ترامپ در کاخ سفید بیشترین فاصله را از ایران گرفتند. با آمدن دموکرات‌ها علی‌رغم آنکه برخلاف شعارهای انتخاباتی بایدن، گسل‌های رابطه میان ریاض و واشنگتن چندان فعال نشد، اما دستکم فشارهایی بر سیاست منطقه‌ای عربستان وارد آمد. در نتیجه سعودی‌ها که خود در یمن درگیر هستند، برای جبران برخی خلاءها مجدداً به‌سمت تهران دست دراز کردند.
آغوش باز ایران برای حل مشکلات با سعودی‌ها
رضا میرابیان کارشناس ارشد غرب آسیا در گفتگو با مهر، گفت: همواره روابط ایران و عربستان با رویکرد رقابت منطقه‌ای مواجه بوده است.
وی افزود: چه در ۴۴ سال گذشته و چه در زمان حکومت قبلی ایران، این روابط به‌صورت رقابتی بوده است.
میرابیان با اشاره به مذاکرات دو سال گذشته میان تهران و ریاض تشریح کرد: بعد از ۵ دور مذاکره در بغداد، سعودی‌ها تصور می‌کردند که اغتشاشات داخلی ایران موجب می‌شود تا کشورمان در موضع ضعف واقع شده و در میز مذاکره امتیاز می‌دهد که اینگونه نشد.
افزایش پیام‌های مثبت سعودی‌ها به ایران
این کارشناس روابط بین‌الملل با تأکید بر اینکه ایران همواره به دنبال حل مشکلات با طرف عربستانی بوده است، خاطر نشان ساخت: با مدیریت ناآرامی‌ها و در اختیار گرفتن ابتکار عمل داخلی توسط جمهوری اسلامی ایران، به‌تدریج پیام‌های مثبت سعودی‌ها به ایران قوت گرفت.
وی ادامه داد: اخیراً در سفری که وزیر خارجه قطر به ایران داشت. جدا از پیام‌های مثبت کشورهای غربی، حامل پیام‌هایی از کشورهای جنوبی خلیج‌فارس از جمله از طرف عربستان و بحرین بود. آنان خواستار گفتگو با ایران و داشتن روابط عادی و گسترش امنیت و آرامش در منطقه هستند.
میرابیان خاطرنشان کرد: سعودی‌ها درگذشته خواستار میانجی‌گری ایران میان خود و یمن بودند و اساساً برای این مسئله با کشورمان وارد مذاکره شدند. ایران نیز همواره مواضع اصولی خود را حفظ کرده و اشاره داشته است که می‌توانیم در مشکل یمن، سعودی‌ها را کمک کنیم اما میانجی نخواهیم شد؛ به آنها گفته‌ایم این مشکلی است خود به وجود آورده‌اید و به یک کشور دیگری تجاوز کرده‌اید؛ لذا باید خود با یمنی‌ها گفتگو کنید و مشکل را برطرف نمایند.
در عالم سیاست به عملکرد کشورها نگاه می‌شود نه نیت آنها
وی در پاسخ به سوالی در خصوص اینکه آیا سعودی‌ها در برقراری روابط با ایران صادق هستند، گفت: در عالم سیاست به عملکرد کشورها نگاه می‌شود و نیت خوانی صورت نمی‌پذیرد.
رضا میرابیان اظهار داشت: اگر سعودی‌ها عملکرد مثبتی در منطقه داشته و خواستار کاهش تنش و مشکلات باشند، آغوش جمهوری اسلامی برای آنها باز است و ما آماده گفتگو و حل مشکلات هستیم.
وی افزود: بین ایران و عربستان موانع جدی برای برقراری روابط وجود ندارد. موانع ارضی و ساحلی با آنها نداریم. اختلافات ایدئولوژیکی که هم مطرح می‌شود، میان خیلی از کشورهای جهان وجود دارد.
کارشناس ارشد غرب آسیا خاطرنشان ساخت: آنچه از همه چیز مهم‌تر است حسن همجواری است و اینکه هر دو کشور به دنبال زندگی بر اساس اصول روابط بین‌الملل در منطقه هستند.
وی با اشاره به نقش مخرب رژیم صهیونیستی در منطقه، اذعان داشت: آنان همواره به دنبال سنگ‌اندازی در میان کشورهای منطقه هستند. حتی حوادث چند روز اخیر که در اصفهان رخ داد را باید در همین راستا تحلیل کرد. چون آنان احساس کردند به تدریج رویکرد غربی‌ها و کشورهای منطقه نسبت به ایران در حال بهبودی و تغییر است، لذا با تحرکاتی دنبال تحریک جمهوری اسلامی بودند که با خویشتن‌داری همراه با درایت کشورمان مواجه شد. هرچند ایران حق تلافی را برای خود محفوظ نگه داشته و به وقت آن پاسخ خواهد داد.
مذاکره سعودی‌ها بازی در وقت تلف شده است
حسن هانی‌زاده کارشناس سیاسی منطقه در گفتگو با مهر، گفت: مذاکرات ایران و عربستان از فروردین ماه ۱۴۰۰ آغاز شد. در طول ۲۲ ماه گذشته ،۵ دور مذاکره بین ایران و عربستان در بغداد برگزار شد که صرفاً در حوزه امنیتی بود.
وی افزود: مقرر شده بود تا بعد از این دور از مذاکرات، برای مرحله ششم و طبق جدول مشخص شده، مذاکرات به سمت فاز سیاسی حرکت کند. در نتیجه قرار بود وزرای امور خارجه ایران و عربستان در بغداد مذاکره کرده و بیانیه‌ای برای از سرگیری مذاکرات تهران ریاض منتشر بشود که صورت نگرفت.
این استاد سابق دانشگاه ادامه داد: حوادث اخیری که در ایران رخ داد که پشت سر آن ۴۷ کشور مختلف جهان از جمله عربستان قرار داشت، نشان داد که ریاض در مذاکرات خود با تهران جدی نیست. آنها به صورت تاکتیکی و برای بازی در وقت تلف شده مذاکره می‌کنند، لذا مذاکرات متوقف شد و ادامه نیافت.
هانی‌زاده تصریح کرد: عربستان با بهره‌گیری از رسانه‌های گسترده خود، از جمله رسانه فارسی زبان ایران اینترنشنال که هزینه آن از سوی عربستان پرداخت می‌شود، نقش بسیار منفی و تخریبی در حوادث اخیر ایران داشت.
کارشناس روابط بین‌الملل خاطر نشان ساخت: حوادث ماه‌های اخیر نشان داد، عربستان با ایران صادقانه برخورد نمی‌کند. هدف آنها تضعیف ایران در محور مقاومت است.
وی با اشاره به چرایی تمایل ریاض برای آغاز گفتگوها با تهران اظهار داشت: در بررسی شرایطی که باعث مذاکرات بین ایران و عربستان شد باید گفت، تغییرات در کاخ سفید و شکست جمهوری‌خواهان در سال ۲۰۲۰ منجر به شروع تمایل آنان به رفع تنش‌ها با ایران شد.
هانی‌زاده افزود: نگاه منفی دمکرات‌ها به عربستان نسبت به جمهوری‌خواهان و بویژه با محمد بن سلمان ولیعهد، موجب شد تا عربستان احساس کند باید از انزوا خارج شود. به‌همین خاطر سیگنال‌های از همان زمان برای ایران ارسال کرد که آماده از سرگیری مذاکرات است. اما در عمل معلوم شد آنان تمایل چندانی برای حل مشکلات با ایران ندارند.
کارشناس سیاسی منطقه با تأکید بر ضرورت وجود روابط اقتصادی، اذعان داشت: رابطه اقتصادی پیش درآمد توسعه روابط سیاسی است اما دولت عربستان ثابت کرده است که تابعی از اراده آمریکا است و بدون اشاره آنها با ایران رابطه اقتصادی هم برقرار نخواهد کرد. گرایش اخیر ریاض به پکن هم تاکتیکی و با خواست آمریکا بوده است تا از این طریق ایران را تحت فشار قرار دهند، زیرا چین بزرگترین شریک تجاری ایران است.
لبخندهای دوباره بعد از پایان ناآرامی‌ها
می‌توان گفت از چالش‌های رابطه میان تهران و ریاض موضوع یمن و بن‌بست این جنگ برای سعودی‌ها است. آنان حمایت‌های معنوی ایران بر یمن را برای رهایی خود از باتلاق خود ساخته‌شان مفید می‌دانند. هرچند این تمایلات ظاهری است و برخلاف میل باطنی «بن‌سلمان» و تمایلات ایران ستیزانه او است. پول پاشی‌های او برای ایجاد ناآرامی در ایران در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱ و در جریان ایجاد و گسترش ناآرامی‌های داخلی به اوج خود رسید.
در این میان آنان با کمک شبکه فارسی زبان ایران اینترنشنال همه تلاش خود را برای ایجاد تغییرات در ایران به کار بردند. وقتی با قدرت مدیریت ایران و فرو نشستن ناآرامی‌ها مواجه شدند، حال مجدداً به صورت احتمالاً تاکتیکی به ایران لبخند زده و برای حل مشکلات تمایل نشان می‌دهند.این بخشی از سیاست رقابتی آنها در مواجه با ایران است. هرچند ما نباید به دلیل نیت‌های درونی، فرصت‌های بازسازی روابط بین کشورهای منطقه را از دست دهیم.
عربستان بیشترین اثرپذیری از سیاست‌های آمریکا را دارد
اصغر زارعی کارشناس منطقه در گفتگو با مهر، گفت: برای درک بهتر سیاست‌های منطقه‌ای رژیم آل سعود لازم است، تاریخچه روابط عربستان سعودی و آمریکا را بررسی کنیم. عربستان سعودی همواره یکی از بازوهای‌های اصلی تأمین منافع آمریکا در منطقه است.
وی افزود: در زمان شاه، سعودی‌ها در کنار رژیم پهلوی، یکی از دو ستون سیاست امریکایی‌ها در منطقه و در جهت تأمین منافع کاخ سفید بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی عربستان سعودی هیچ گاه، از اراده مستقل برای سیاست خارجی خود و توسعه روابط با ایران برخوردار نبود.
زارعی تصریح کرد: سایه سیاست‌های آمریکا همیشه و هر لحظه بر کشورهای منطقه حوزه جنوبی خلیج فارس سایه انداخته است و آمریکا اجازه نمی‌دهد تا این‌ها سیاست مستقلی را از خود داشته باشند.
این کارشناس سیاسی ادامه داد: عربستان بیشترین اثرپذیری را از سیاست‌های آمریکا دارد. هر گاه هم خواسته است مقداری استقلال از خود نشان دهد، با کمترین فشار آمریکا منفعل شده و عقب‌نشینی کرده است.
وی تصریح کرد: در سال‌های اخیر به دلیل ناکامی و شکست‌های که آنان در منطقه دیده بودند، انتظار می‌رفت با چرخشی که از خود نشان می‌دهند مشکلاتشان را حل کنند. هزینه‌های سنگین جنگ نیابتی در سوریه لبنان عراق و خصوصاً در یمن که منجر به شکست و ناکامی و خسارت‌های سنگین بر دولت سعودی شد؛ اما آنان در تغییرات حداقلی سیاست خارجی خود هم ناموفق بودند.
زارعی تصریح کرد: آنان از اراده لازم برای پیشبرد برنامه‌های خود برخوردار نیستند. حاکمان آل سعود برای اجرای سیاست‌های مستقل منطقه‌ای خود و تأمین منافع درازمدتشان استقلال کافی را ندارند.
این کارشناس روابط بین‌الملل با اشاره به مذاکرات قبلی میان تهران و ریاض خاطر نشان ساخت: در ۵ دور مذاکره میان ایران و عربستان که در بغداد صورت گرفت، می‌توانست بخشی از مشکلات حل شود اما عدم صداقت و نداشتن اراده کافی از طرف حاکمان آل سعود و ادامه سیاست‌های خصمانه و منافقانه آنان در قبال جمهوری اسلامی ایران و نیز مقاومت در منطقه اجازه حل مشکلات را نداد.
وی افزود: سیاست منافقانه آل سعود در خصوص مخالفین جمهوری اسلامی ایران و نیز دولت‌های عراق و لبنان و سوریه، در واقع در جهت تأمین منافع سیاست های آمریکا و رژیم صهیونیستی در منطقه است.
اصغر زارعی اظهار داشت: در واقع خاندان سعودی در یک پیله دوگانه و چندگانه خود ساخته گرفتار شده‌اند و نمی‌توانند خود را از آن رها کنند. به نظر می‌آید در آینده نزدیک امیدی برای گشایشی جدی و راهبردی در روابط ایران و عربستان اتفاق نخواهد افتاد و مسیر به همین شکل ادامه پیدا خواهد کرد.
حذف یکی از طرفین در منطقه ممکن نیست
واقعیت آن است تا زمانی که یکی از طرفین بخواهد به هر دلیل دیگری نادیده بگیرد و در منطقه حذف کند، چالش رابطه ایران و عربستان حل نخواهد شد. موضوعی که در تمام این سال‌ها از طرف سعودی‌ها و با اتکا به رابطه با آمریکایی‌ها، بخصوص در زمان جمهوری‌خواهان استمرار داشته است.
مشکلی که سعودی‌ها با آن مواجه هستند آن است که استقلال لازم برای تصمیم‌گیری را ندارد و اصرار دارد با تکیه بر آمریکا بتواند ایران را در معادلات منطقه‌ای نادیده بگیرد، اینگونه با آن رقابت کند و ضعف‌های ذاتی و طبیعی خود را در مواجه با ایران جبران کند.
بدین ترتیب ما با مدیریت ناآرامی‌های داخلی و عبور از یک گردنه خطرناک، دست برتر را در منطقه خواهیم یافت. واقعیت‌های منطقه و وزن کشورمان، در کنار گرفتاری‌های عربستان در یمن و لبنان، شرایط را برای حل بخشی از مشکلات و برقراری دوباره مذاکرات و حتی روابط مناسب میان تهران و ریاض فراهم خواهد کرد؛ از یاد نبریم تا چند سال پیش ریاض تحت هیچ شرایطی حاضر به تعامل با ایران نبود، اما اکنون مجبور شده است دوباره چشمانش را بر روی واقعیت‌های ایران قدرتمند، باز کند. در نتیجه می‌توان امیدوار بود با پشت سر گذاشته شدن اغتشاشات، ایران و عربستان، به خاطر جبر جغرافیایی اقدام به برقراری رابطه کنند.
هرچند در این توسعه روابط نباید متوقع بود همه مشکلات ما با عربستان بخصوص در اختلافات برطرف شود. لیکن برقراری نسبی روابط و کاهش تنش‌ها، برای منطقه حساس خلیج فارس، غرب آسیا و جهان اسلام می‌تواند مفید باشد و سایه حضور شوم رژیم صهیونیستی را کمرنگ‌تر خواهد کرد.
