امروزه در کنار سرمایه های انسانی و اقتصادی، سرمایه دیگری به نام سرمایه اجتماعی مطرح است. سرمایه اجتماعی از مهم ترین مفاهیم روبه رشد در علوم اجتماعی است که وارد عرصه علوم سیاسی نیز شده است. این مفهوم به پیوندها و ارتباطات میان اعضای یک شبکه به عنوان منبع باارزش اشاره دارد که با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضا می شود. سرمایه اجتماعی در کنار سرمایه اقتصادی و انسانی، بخشی از ثروت ملی به حساب می آید که بستری مناسب برای بهره برداری از سرمایه های انسانی و مادی را فراهم می کند. ازاین رو سرمایه اجتماعی یکی از مهم ترین شاخصه های رشد و توسعه هر جامعه ای به شمار می آید.
کلیدواژه: سرمایه اجتماعی، مذاکرات، رشد و توسعه
ضرورت و اهداف پژوهش
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، روابط ایران با اتحادیه اروپا فراز و نشیب های بسیاری را تجربه کرده است. به واسطه تحولات سازمانی این اتحادیه، ظهور متغیرهای جدید و تحولات منطقه ای خاورمیانه و تأثیر آن ها، کمتر پیش آمده که روابط مذکور دارای ثبات و روندی رو به گسترش در یک بازه زمانی درازمدت باشد. مقابله با تحریم های اقتصادی اتحادیه اروپا به عنوان یکی از ضرورت های راهبردی در سیاست های خارجی جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود. بررسی تحولات سیاست بین الملل نشان می دهد که کشورهای انقلابی و بازیگرانی که در مقابل سیاست های اتحادیه اروپا قرار دارند، با محدودیت های اقتصادی و راهبردی روبه رو هستند. تحریم های اقتصادی آمریکا و اروپا علیه ایران آثار سیاسی، اقتصادی و حقوقی قابل توجهی در سیاست بین الملل و در برخورد با ایران به جا گذاشته است. از همین رو ایران برای خنثی سازی سیاست های خصمانه امریکا و بهره گیری از فناوری های هسته ای به ویژه سوخت، تصمیم به مذاکره و چانه زنی با اروپا گرفته است. ازاین رو در این گزارش به بررسی تأثیر مذاکرات بر سرمایه اجتماعی و پایداری امنیت اجتماعی پرداخته شده است.
سرمایه اجتماعی و اهمیت آن در نظام سیاسی
امروزه در کنار سرمایه های انسانی و اقتصادی، سرمایه دیگری به نام سرمایه اجتماعی نیز بیان می شود. مفهوم سرمایه اجتماعی، یکی از پیچیده ترین مفاهیم اجتماعی است. سرمایه اجتماعی بعد معنوی یک اجتماع است که از طریق تشویق افراد به همکاری و مشارکت در تعاملات اجتماعی، قادر است به حل میزان بیشتری از معضلات موجود در اجتماع بپردازد. درواقع سرمایه اجتماعی همبستگی مردم را در جهت دستیابی به اهداف یک ملت نشان می دهد. از دیدگاه لینا و وان بورن سرمایه اجتماعی دارای دو بعد وابستگی و اعتماد است. آن ها وابستگی را به عنوان اولین جز سرمایه اجتماعی سازمانی نام می برند. این بعد از نگاه آنان به منزله تمایل و توانایی افراد برای مشارکت در کنش های جمعی است. همچنین آن دو از اعتماد به عنوان دومین بعد از سرمایه اجتماعی سازمانی یاد می کنند. آنان اعتماد را لازمه کنار هم قرارگرفتن افراد برای انجام پروژه های مشترک مطرح می کنند. به این ترتیب زمانی که نظام سیاسی عملی را انجام دهد، همیشه ملاکی وجود خواهد داشت که اعتماد و وابستگی به آن نظام از طریق آن سنجیده شود و آن ملاک سرمایه اجتماعی است. درواقع زمانی که سرمایه اجتماعی کم شود، به دنبال آن کاهش اعتماد نمود پیدا خواهد کرد و وابستگی کم می شود. به این ترتیب میل به تغییر نظام سیاسی ایجاد و یا بیشتر می شود. درنتیجه سرمایه اجتماعی ملاکی برای پیش بینی رفتارهای خشونت آمیز علیه نظام سیاسی است.
امنیت اجتماعی و عوامل موثر بر آن
درگذشته اقتدار و نظارت نهادهای رسمی، نماد قدرت و امنیت به شمار می رفت، ولی امروزه عنصر اصلی امنیت و پایداری به میزان سرمایه های اجتماعی، میزان پایبندی به تعهدات ارزشی و دینی و رسانه های مرتبط با آن جامعه نشان داده می شود. امروزه امنیت یک پدیده ادراکی و احساسی است. اسویر لودگارد یکی از شاخه های اصلی فضای امنیتی جهان معاصر را «تولید انبوه ناامنی» می داند؛ لذا زندگی انسان معاصر و امنیت آن، امری بسیار آسیب پذیری است. یکی از مهم ترین ابعاد امنیتی، آرامشی است که جامعه و نظام سیاسی برای اعضای خود فراهم نماید. برخی معتقدند که احساس امنیت گاهی از خود امنیت نیز مهم تر است. ازاین رو امنیت اجتماعی، عامل ثبات روان، پایبندی به هنجارها و ارتباط با ساختار است.
امنیت اجتماعی در سه بخش روان، ساختار و هنجار مطرح است که به برخی از مهم ترین عوامل مؤثر در ایجاد امنیت اجتماعی اشاره شده است:
- عامل رسانه: عاملی که توان تأثیر در روان و تغییر هنجارها را دارد؛
- عامل اقتصاد: عامل تعیین کننده ای که تأثیر فراوانی بر روی تمام بخش های امنیت اجتماعی دارد و می تواند ضمن ایجاد اختلال در روان، منجر به تغییر ارزش ها و هنجارها شود؛
- عامل گروه های فشار: اگرچه شدت تأثیر این گروه باواسطه و از طریق ابزارهایی ازجمله رسانه است، اما خود از عاملیت برخوردار است. این عامل ضمن چندوجهی بودن نقشش، خود نقش مرجعیت را ایفا می نماید و می تواند ترسیم کننده فضا باشد؛
- عامل ذهن: خود ذهن نیز در این بخش دارای عاملیت است. ذهن خود به تنهایی توانایی تأثیر در سه بخش روان، ساختار و هنجار را دارد.
نقش مذاکرات در سرمایه اجتماعی
مذاکرات یک صحنه سیاسی و به طورمعمول غیرشفاف خواهد بود، چراکه اقتضائات سیاسی و امنیتی، لازم می دارد که این روند به صورت نیمه شفاف باشد. هم چنین تخصصی بودن مذاکرات، یکی دیگر از عوامل ایجاد ابهام در روند مذاکرات برای عموم مردم است. ازاین رو وجود فضای ابهام و اهمیت موضوع مذاکره خود می تواند به دلیل ویژگی های شایعه، زمینه آن را فراهم نماید. رسانه ها نیز عامل دیگری در انتشار اخبار فضای مذاکرات و به تبع ایجاد بخشی از ابهام است. هم چنین گروه های فشار، به عنوان مخالفان مذاکره کنندگان و یا مذاکرات نقش بسزایی در شکل دادن افکار عمومی و دخالت های ناگهانی در روند مذاکرات دارند. به این ترتیب مذاکرات می تواند به صورت اساسی اعتماد به نظام سیاسی را تحت شعاع قرار دهد. تیم مذاکرات به عنوان نماینده رسمی سیاسی و تصمیمات آن ها می تواند تأثیر مستقیمی بر حیات اقتصادی و اجتماعی مردم داشته باشد. درنهایت مردم قضاوتشان را از تیم مذاکره کننده و روند مذاکرات با میزان سرمایه اجتماعی نشان می دهند.
ارائه پیشنهادهایی در جهت افزایش اعتماد اجتماعی
امروزه مردم به دلیل عامل ذهنی و اثربخشی مذاکرات سابق، امید چندانی به مذاکرات ندارند. هم چنین گروه های فشار و رسانه های داخلی و خارجی نیز با کوچک نمایی تأثیرات مذاکرات سعی بر ایجاد تلاطم های اجتماعی دارند که تأثیر بسزایی در همبستگی ملی دارد. این شرایط نهایتاً منجر به کاش شدید اعتماد اجتماعی می شود؛ بنابراین در این شرایط جهت افزایش اعتماد اجتماعی راه های زیر پیشنهاد می شود:
- بخشی به عنوان متولی کنترل ابعاد رسانه ای مذاکرات در کشور تعیین شود و کلیه رسانه های داخلی ملزم به تبعیت از آن باشند تا به این ترتیب از بروز اتفاقات هیجانی جلوگیری شود؛
- روندهای مدیریتی باید به سرعت اصلاح شود تا این بحران ها بهانه ای برای حرکات احتمالی دشمن و برهم زدن امنیت اجتماعی نشود؛
- پایش های دقیقی از وضعیت اجتماعی کشور انجام شود و به تناسب امور تبیین و گره های ذهنی مردم مرتفع شود؛
- شفافیت روند مذاکرات به صورت منطقی و برخورداری از پیوست رسانه ای جهت ابهام زدایی از وضعیت و ارائه روایت متناسب، بسیار مهم و ضروری است.
جمع بندی
سرمایه اجتماعی عبارت است از ارتباطات و شبکه های اجتماعی که می توانند حس همکاری و اطمینان را در میان افراد یک جامعه پدید آورد. سرمایه اجتماعی با دارا بودن دو بعد وابستگی و اعتماد معیاری برای سنجیدن کنش های سیاسی است. مذاکرات سیاسی ایران با اتحادیه اروپا یکی از صحنه های سیاسی است که می تواند تأثیر مستقیمی بر حیات اقتصادی و اجتماعی مردم داشته باشد. ازاین رو مردم قضاوتشان را از تیم مذاکره کننده و روند مذاکرات با میزان سرمایه اجتماعی نشان می دهند. گاه به دلیل کوچک نمایی تأثیر مذاکرات در رسانه های داخلی و خارجی و سابقه مذاکرات تلاطم های اجتماعی ایجاد می شود که باعث کاهش شدید اعتماد مردم جامعه می شود. ازاین رو با پایش های دقیقی از وضعیت اجتماعی کشور و اصلاح روند مدیریتی، شفاف سازی روند مذاکرات برای مردم جهت ابهام زدایی و کنترل ابعاد رسانه ای مذاکرات می توان اعتماد اجتماعی را افزایش داد و از بروز اتفاقات هیجانی جلوگیری شود.
