بحران‌های جهانی مثل کرونا، بحران انرژی، رکود اقتصادی، کمبود مواد غذایی، جنگ، منازعات مسلحانه و تغییرات آب و هوایی بیش از همه اقشار فقیر را در کشور‌های جهان تحت تاثیر قرار می‌دهد. گزارش‌های نهاد‌های معتبر جهانی نشان می‌دهد که روز به روز نیز بر تعداد فقرای جهان و افرادی که دچار فقر شدید می‌شوند افزوده می‌شود. در یادداشت حاضر که توسط «ولفگانگ فنگلر» [۱] اقتصاددان ارشد بانک جهانی، «هومی خارس» [۲] همکار ارشد موسسه توسعه پایدار بروکینگز و «خوان کابالرو» [۳] تحلیلگر داده در مرکز بررسی داده‌های جهانی [۴] اخیراً در وب سایت «بروکینگز» منتشر شده، استدلال می‌شود که بین طبقات فقیر، متوسط و ثروتمند، طبقه چهارم فراموش شده‌ای نیز وجود دارد که آن‌ها اسم این گروه گمشده را طبقه «آسیب پذیر» گذاشته‌اند. بر اساس داده‌های این یادداشت ۳.۴ میلیارد انسان در این طبقه قرار دارند. متاسفانه این طبقه در برنامه ریزی‌های دولتی برای ارتقا و ورود به طبقه متوسط یا عدم سقوط در طبقه فقیر جایگاهی ندارد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که بحران‌های کنونی موجب شده که روز به روز نیز بر افراد طبقه آسیب پذیر در جهان افزوده شود.
بانک جهانی تخمین زده است که حدود 8.5 درصد از جمعیت جهان (685 میلیون نفر) ممکن است تا پایان سال 2022 میلادی به فقیر شدید دچار شوند
هنگامی که سیاستگذاران در اکتبر امسال (مهر ۱۴۰۱) در «واشنگتن دی سی»، پایتخت آمریکا، گرد هم آمدند، صحبت‌های زیادی بین آن‌ها در مورد فقرا، طبقه متوسط و ثروتمندان رد و بدل شد. «روبرتو سوسا» [۵] در شعری که سال ۱۹۶۹ تحت عنوان «بینوایان» سروده بود می‌نویسد: «فقیر‌ها بسیارند و بنابراین فراموش کردنشان غیرممکن است». در آن زمان، بیش از نیمی از جمعیت جهان در فقر شدید (کمتر از ۱.۹۰ دلار درآمد در روز برای هر نفر) زندگی می‌کردند. بانک جهانی تخمین زده است که حدود ۸.۵ درصد از جمعیت جهان (۶۸۵ میلیون نفر) ممکن است تا پایان سال ۲۰۲۲ میلادی به فقیر شدید دچار شوند. سرعت کاهش نرخ فقر در جهان نیز به شدت کند و تنها ۲ درصد در سال است و این در حالی است که ثروتمندان که توسط مرکز بررسی داده جهانی به عنوان افرادی در خانواده‌هایی که بیش از ۱۲۰ دلار درآمد در روز برای هر نفر هزینه می‌کنند و تعداد آن‌ها حدود ۲۵۰ میلیون نفر در سراسر جهان است، بیشترین توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرده اند. گزارش «آکسفام» [۶] تحت عنوان «نابرابری می‌کشد» [۷] نشان می‌دهد که ۱۰ نفر از ثروتمندترین افراد بین مارس ۲۰۲۰ تا نوامبر ۲۰۲۱ (اسفند ۱۳۹۸ تا آبان ۱۴۰۰) حدود ۸۱۰ میلیارد دلار درآمد داشته اند و یک درصد ثروتمندترین افراد در جهان در حد ۳.۱ میلیارد انسان فقیر مسئول انتشار کربن در جهان هستند.
نظرسنجی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی در آمریکا در سال 2022، با اعلام خطر درباره طبقه متوسط هشدار داد که ماهیت این طبقه در حال از بین رفتن است
در بین افراد ثروتمند و فقیر، طبقه متوسط (۱۲-۱۲۰ دلار درآمد در روز) زندگی می‌کند که حدود ۳.۶ میلیارد نفر در جهان را شامل می‌شود. نظرسنجی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی [۸] در آمریکا در سال ۲۰۲۲، با اعلام خطر درباره طبقه متوسط هشدار می‌دهد که ماهیت این طبقه در حال از بین رفتن است. تحلیل اقتصادی آن‌ها از دولت‌ها خواسته است تا به طبقه متوسط نیز در کنار توجه به تورم، مالیات، تجارت و سیاست انرژی کمک شود تا در فرایند جهانی شدن رفاه بیشتری برای طبقه متوسط به ارمغان آورده شود.
با این حال، تنها ۴.۶ میلیارد نفر در این سه گروه از ۸ میلیارد نفر روی کره زمین طبقه بندی می‌شوند. ۳.۴ میلیارد نفر وجود دارند که به ظاهر فراموش شده‌اند؛ آن‌ها نه به شدت فقیر هستند، نه بخشی از طبقه متوسط هستند و نه ثروتمند آن‌ها چه کسانی هستند؟ گروه گمشده را شاید بتوان به بهترین نحو به عنوان «آسیب پذیر» توصیف کرد. آن‌ها آنقدر فقیر نیستند که بتوانند در گفتمان فقر و نابرابری برجسته شوند، با این وجود آن‌ها به طور جدی تحت تأثیر رکود‌های ناشی از همه گیری کووید ۱۹، کمبود مواد غذایی و سوخت و افزایش قیمت‌ها قرار گرفته‌اند. پژوهشگران دانشگاهی مدت‌ها استدلال می‌کردند که آسیب‌پذیرترین گروه‌ها ممکن است با فقیرترین گروه‌ها همخوانی نداشته باشد؛ برای مثال، «ویلان» [۹] و «مایتر» [۱۰] به تجربه خانوار‌های ایرلندی نگاه کرده و متوجه شدند که بیش از یک سوم از خوشه‌های آسیب‌پذیر از افراد فقیر هستند، در حالی که دو سوم از افراد غیر فقیر هستند. آن‌ها نتیجه گرفتند که «فقر و آسیب پذیری اقتصادی آشکارا با هم مرتبط هستند با این وجود می‌توان این دو را از هم متمایز کرد»
کسب شغل پر درآمد برای یکی از اعضای خانواده، مهاجرت و ارسال حواله به خانه، یا محصول خوب، می‌تواند خانواده را به سمت طبقه متوسط سوق دهد. هم خطر اتفاق بد یعنی سقوط در طبقه فقیر و هم اتفاق نیفتادن اتفاق خوب یعنی پیشرفت و رسیدن به طبقه متوسط می‌تواند به طور قابل توجهی بر این خانواده‌ها تأثیر بگذارد
ما به آسیب پذیری از نظر خطر افتادن در طبقه فقیر و خطر از بین رفتن انتظارات برای ورود به طبقه متوسط نگاه می‌کنیم که هر دو پیامد‌های رفاهی و رفتاری قابل توجهی دارند. بدیهی است که خطر بازگشت به فقر، معمولاً به دلیل شوک اقتصادی، بهداشتی یا منازعه، به فاصله یک خانوار از خط فقر شدید بستگی دارد. آسیب پذیرترین افراد در برابر این خطر کسانی هستند که ۲ تا ۵ دلار در روز برای هر نفر درآمد دارند. ۱.۳ میلیارد نفر در این بخش وجود دارد. بخش عمده‌ای از ۸۵ میلیون نفری که ممکن است در سال ۲۰۲۰ به فقر افتاده باشند از این گروه بوده اند. در انتهای دیگر طیف گروهی قرار دارد که روزانه ۸ تا ۱۲ دلار برای هر نفر هزینه می‌کند. این گروه در چند سال گذشته چشم انداز معقولی برای پیوستن به طبقه متوسط داشت. در زمان‌های عادی، بیش از ۱۰۰ میلیون نفر از این گروه به طبقه متوسط نقل مکان می‌کنند. این رقم در سال جاری میلادی به ۹۰ میلیون کاهش یافته است و انتظار می‌رود در سال ۲۰۲۳ میلادی نیز ۵ میلیون نفر دیگر امید خود را برای پیوستن به طبقه متوسط از دست بدهند.
در این بین، گروهی که ۵ تا ۸ دلار درآمد دارند در معرض هر دو نوع ریسک هستند. آن‌ها شانس این را دارند که به طبقه فقیر سقوط نکنند با این وجود چشم انداز پیشرفت در طبقه متوسط نیز برای آن‌ها کمتر است، بنابراین دسته با ثبات تری محسوب می‌شوند. با این وجود، این گروهی است که نوسانات درآمد در آن بالا است – بیکاری، محصول ضعیف یا بحران سلامت خانواده می‌تواند ضرر‌های درآمدی نسبتاً زیادی برای آن‌ها ایجاد کند. روی دیگر سکه، کسب شغل پر درآمد برای یکی از اعضای خانواده، مهاجرت و ارسال حواله به خانه، یا محصول خوب، می‌تواند خانواده را به سمت طبقه متوسط سوق دهد. هم خطر اتفاق بد یعنی سقوط در طبقه فقیر و هم اتفاق نیفتادن اتفاق خوب یعنی پیشرفت و رسیدن به طبقه متوسط می‌تواند به طور قابل توجهی بر این خانواده‌ها تأثیر بگذارد.
جدول ۱: جمعیت جهانی که در گروه‌های مخارج مختلف زندگی می‌کنند
Source: World Data Pro, World Data Lab ۲۰۲۲
جدول شماره یک نشان می‌دهد که چگونه اقشار آسیب پذیر در بین این دسته‌های هزینه‌ای امروز و در سال ۲۰۳۰ میلادی بر اساس پیش بینی‌های فعلی رشد و توزیع، پراکنده شده‌اند. جدول همچنین نشان می‌دهد که آسیب پذیر‌ها به طور مساوی در سه دسته‌ای که ما شناسایی کرده‌ایم پراکنده شده‌اند. همچنین نشان می‌دهد که احتمال کاهش قابل توجهی در اندازه این گروه در چند سال آینده وجود ندارد. با توجه به اندازه گروه آسیب پذیر، دولت‌ها بهتر است به آن‌ها توجه بیشتری داشته باشند. هدف گیری کمک‌های اجتماعی بر اساس سطح درآمد و مخارج احتمالاً منجر به نادیده گرفتن بخش قابل توجهی از اقشار آسیب پذیر در سیاست‌های دولت‌ها می‌شود و معیار‌های دیگری که ممکن است کشور به کشور متفاوت باشد برای شناسایی و کمک به اقشار آسیب پذیر مورد نیاز است. این توصیه به ویژه برای کشور‌های آسیایی مهم است. دراین کشور‌ها پیشرفت‌های بزرگی در کاهش تعداد افراد گرفتار در فقر شدید انجام شده است؛ بنابراین در این کشور‌ها گروه آسیب پذیر کمتر با افراد فقیر همپوشانی دارد. در عین حال، کشور‌های آسیایی شاهد شوک‌های شدید ناشی از تغییرات آب و هوایی هستند لذا آسیب پذیری بسیاری از خانواده‌ها افزایش یافته است. در مقابل، در آفریقا، سطح فقر شدید همچنان بالاست و همپوشانی بین اقشار آسیب پذیر و فقیر بیشتر است. بنابراین، هدف گذاری بر اساس فقر، همانطور که در بسیاری از برنامه‌های کمک‌های اجتماعی رایج است، به ایجاد تاب آوری در برابر آسیب پذیری نیز کمک خواهد کرد.
جدول شماره ۲: ۳.۴ میلیارد آسیب پذیر اکثراً آسیایی هستند، ۵۰۰ میلیون گرفتار در فقر شدید نیز عمدتاً آفریقایی هستند.
Source: World Data Pro, World Data Lab ۲۰۲۲
جدول شماره ۲ یادآور این است که اگرچه کشور‌های آسیایی فقر را به میزان قابل توجهی کاهش داده‌اند، اما بیشتر مردم هنوز آسیب پذیر هستند. در واقع، بیش از نیمی از جمعیت آسیا هنوز فقیر یا آسیب پذیر هستند. باید به ۳ میلیارد انسان فراموش شده بیشتر توجه کنیم. آن‌ها از ابعاد مختلف آسیب پذیر هستند و امید‌ها و آرزوهایشان در اقتصاد‌های با رشد آهسته و بی ثبات امروزی در خطر نابودی قرار دارد. شناسایی آسیب‌پذیری‌ها پیچیده‌تر از تعدیل خطوط فقر درآمدی است. اما بیش از ۳ میلیارد نفر از افراد آسیب پذیر بسیارند و بنابراین فراموش کردن آن‌ها غیرممکن است.
[۱]. Wolfgang Fengler
[۲]. Homi Kharas
[۳]. Juan Caballero
[۴]. World Data Lab
[۵]. Roberto Sosa
[۶]. Oxfam
[۷]. Inequality Kills
[۸]. OECD
[۹]. Christopher T. Whelan
[۱۰]. Bertrand Maitre
