آموزش و تربیت کودکان و نوجوانان یکی از مهم ترین دغدغه جوامع و نظام های سیاسی است. یکی از مواردی که در این راستا مطرح شده است، صنعت اسباب بازی است. اسباب بازی با قشر تأثیرپذیر اجتماع یعنی کودکان و نوجوانان در ارتباط است. اسباب بازی ارزش ها، شخصیت و عقاید کودکان و نوجوانان را به صورت مستقیم و غیرمستقیم به شدت تحت تاثیر قرار می دهد؛ لذا نقش ارتباطات اجتماعی آن در مهم ترین برهه زندگی انسان ها، فرهنگ خاصی را تولید و باز تولید می کند. این بخش از صنعت که جایگاه مهمی در سرگرمی، تسهیل آموزش، یادگیری، بهبود سطح تفکر و تعقل، خلاقیت و وضعیت هوشی کوکان دارد، مورد توجه ویژه خانواده ها در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه قرار گرفته است.
ضرورت و اهداف پژوهش
در آغاز قرن بیستم صنعت اسباب بازی به یکی از پرسودترین صنایع در تجارت جهانی تبدیل شد؛ به طوری که گردش مالی این صنعت در جهان در سال ۲۰۱۴ حدود ۸۵ میلیارد دلار بود. درحالی که اغلب کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه برمبنای توجه به ارزش های داخلی و هنجارهای اجتماعی-اقتصادی در جامعه خود، توجه ویژه ای به صنعت اسباببازی داشته اند، اما در ایران مورد غفلت واقع شده است؛ به طوری که در بهترین وضعیت کمتر از ده درصد بازار داخلی به تولید داخل اختصاص یافته بود. روند و سیاست گذاری موجود در آذر ۱۳۹۲ از سوی رهبر انقلاب موردانتقاد شدید قرار گرفت. سرانجام در مصوبه شورای عالی فرهنگی موسوم به «سند ملی نوآوری صنایع و محصولات فرهنگی و فناوری های نرم» بر تولید اسباب بازی برای حداقل کسب ۲۵ درصد سهم بازار داخل تأکید شد؛ اما در این راستا تاکنون برنامه ریزی دقیق، داده های آماری استاندارد و مدون در مورد کم و کیف این صنعت و کمبودها ارائه نشده است. این پژوهش ضمن ارائه مبانی اقتصادی صنعت اسباب بازی، به جمعآوری داده های موجود و بهبود و ارتقای آن ها می پردازد تا بتواند علاوه بر رصد کاستی ها، دسته بندی و طبقهبندی از جداول و آمارهای دقیق در اختیار سیاستگذاران و فعالان اقتصادی قرار دهد.
تعریف و طبقه بندی صنعت اسباب بازی
صنعت اسباب بازی یکی از صنایع مهم در زندگی است که به عنوان اولین ابزار پرورشی نقشی مهمی در شکل دهی شخصیت، احساسات و جهان بینی کودک در آینده دارد. در تعریف این صنعت رویکردهای مختلف روانشناسی، اقتصادی و فرهنگی مطرح است. از منظر روانشناسی باید گفت که هر وسیله، یا ابزاری که جهت انجام بازی یا سرگرمی مورداستفاده قرار می گیرد، اسباب بازی نامیده می شود. از منظر اقتصادی نیز به هر وسیلهی بازی برای کودکان، نوجوانان و حتی بزرگ سالان که به قصد بازی یا سرگرمی ایجادشده باشد و در بازار توسط کانال های توزیع و عرضه در اختیار عموم قرار داده شود، اسباب بازی می گویند.
طبقه بندی اسباب بازی ها
با توجه به نوع نگاه و رویکرد به این بازی ها، طبقه بندی های خاصی مطرح شده است. اتاق بازرگانی آمریکا نوعی طبقه بندی از اسباب بازی دارد که تمام آمار خریدوفروش آمریکا و اروپا مطابق با این دسته بندی صورت می گیرد. در این نوع اسباب بازی ها به دسته هایی نظیر «اسباب بازی خردسالان و پیش دبستانی ها»، «عروسک ها»، «اسباب خارج از خانه و ورزشی»، «اسباب بازی هنری و مهارتی»، «بازی و معما»، «اسباب بازی آموزشی و اکتشافی» و… تقسیم بندی می شوند.
کشور چین نیز یکی از کشورهایی است که در عرصه اسباب بازی برنامه های منسجم و بلندی دارد؛ در این راستا طبقه بندی ای از اسباب بازی بدین شرح دارد: «دوچرخه های ۱۶- ۱۸-۲۰ اینچ»، «کالسکه، وسایل حمل بچه و تجهیزات»، «عروسک بالباس و بی لباس و دیگر تجهیزات ممکن»، «قطارها و ماشین های برقی»، «کیت های الکترونیکی قابل مونتاژ»، «جورچین و معما»، «لوازم کریسمس»، «لوازم جشن ها و فضای باز» و… .
در ایران نیز در سال ۱۳۸۱ شورای نظارت بر اسباب بازی ها مجوز واردات اسباب بازی هایی را بر اساس طبقه بندی «گروه های حرکتی-مهارتی (ورزشی)»، «گروه آموزشی و کمک آموزشی در جهت ارتقای علم و مهارت ها»، «اسباب بازی های فکری باهدف تقویت قدرت تحلیل، پرورش هوش و حس کنج کاوی»، «گروه فرهنگی-هنری باهدف آشنایی با فرهنگ اعتقادات و ایدئولوژی خاص جامعه» و «گروه کمک درمانی باهدف بازپروری و افزایش توان جسمانی در کودکان و نوجوانانی که از اختلال و نواقص رنج می برند» ارائه داد.
علاوه بر طبقه بندی فوق، اسباب بازی ها در قالب تقسیم بندی دیگر نیز معرفی شده اند که عبارت اند از: «عروسک ها (انسانی، حیوانی و تخیلی)»، «مدل وسایل موردنیاز زندگی انسان ها (مثل اتومبیل، قطار، هواپیما، وسایل خانه و…)»، «مهره و صفحه»، «جورچین و پازل ها»، «مارپیچ ها و کارت بازی» «کتاب های سرگرمی» و «بازی های رایانه». در مورد این نوع از طبقه بندی های اسباب بازی، معیارهای استاندارد بین المللی ملی و غیرمجاز وجود دارد که می بایست در دستور کار متولیان مربوطه قرار گیرد.
بررسی اقتصاد صنعت اسباب بازی
بنابر آمارهای ارائه شده طی چند سال اخیر خریدوفروش حاصل از محصولات اسباب بازی در ردیف سه صنعت برتر جهان ثبت شده است. بسیاری از کشورهای توسعه یافته در این حوزه درآمدهای سرشاری کسب کرده اند. در این حوزه سؤالات مختلفی مطرح شده است، ازجمله اینکه چگونه اسباب بازی خلق ارزش می کند؟ مراحل ایجاد ارزش در چرخه خلق ایده تا مصرف در صنعت اسباب بازی چگونه است؟ در پاسخ باید به زنجیره ارزش و تولید ثروت در صنعت اسباب بازی اشاره کرد. این زنجیره ارزش شامل «خلق اولیهی ایده و طرح برای تولید»، «خلق ثانویه و طراحی نمونه هنری»، «تولید انبوه اسباب بازی باکیفیت»، «توزیع و ترویج بازاریابی شبکه ای» و «مراکز فروش از طریق مراکز خرد و کلان و اشتغال مستقیم و غیرمستقیم بخش اعظم شهروندان» در این حوزه می شود.
با توجه به موارد مذکور ضروری است ضمن استفاده از تجربیات کشورهای دیگر بستر طبقه بندی آماری استاندارد در طراحی زمینه های اقتصادی این صنعت صورت گیرد. از آنجا که صنعت اسباب بازی ها بر رشد فیزیکی، ذهنی، اجتماعی و احساسی کودکان به عنوان آیندهسازان جامعه مؤثر هستند، درروند تغییر و تحولات رسانه ای و فناوری های نوین نیز موردتوجه ویژه قرارگرفته اند. امروزه ابعاد و سطوح مختلف اسباب بازی های مجازی و الکترونیکی با حضور مجازی افراد و گروه های مختلف فراهم شده که هم در حوزه خرید، توزیع، انتشار، تبلیغ و نمایش بستر مطلوب فراهم شده است. اغلب کمپانی ها و سرمایه گذاری های این صنعت می کوشند صنعت تولید اسباب بازی های خود در محورهای آموزشی، یادگیری، خلاقیت و ورزشی را با مدرن ترین فناوری ها تجهیز کنند.
راهکارهای مطرح شده برای ایجاد و توسعه اقتصاد اسباب بازی در ایران
با توجه به درگیری بخش اعظم و تأثیرگذار جامعه یعنی کودکان و نوجوانان به صنعت اسباببازی، این محصولات نقش تعیین کننده در حوزه تربیت، جامعه پذیری، انتقال فرهنگ و زنجیره ارزش و درآمدزایی دارند؛ لذا می بایست متولیان مربوطه و در سیاست گذاری کلان کشور به این صنعت توجه ویژه داشته باشند. در ادامه به برخی از مهم ترین راهکارهای ارائه شده اشاره می شود:
- پی بردن به اهمیت و اثرگذاری این صنعت در حوزه های فرهنگی-اجتماعی، اقتصادی و سیاسی توسط نهادها و ارگان های تبلیغی-آموزشی و فرهنگی کشور و تلاش جهت یک برنامه ریزی منسجم و چشم انداز در این حوزه؛
- بسترسازی برای ورود بخش های خصوصی و دولتی برای سرمایهگذاری بنیادین در حوزهی کم و کیف صنعت اسباب بازی برای طراحی و اختراع اسباب بازی متناسب با ارزش های بومی و قابل رقابت با محصولات تولیدی وارداتی؛
- طراحی و طبقهبندی استاندارد و شفاف از فعالیت های صنعت اسباب بازی در ایران باهدف شناخت کاستی ها و برنامه ریزی جهت بهبود وضعیت موجود؛
- استفاده از دستاوردهای مثبت و تجربیات سایر کشورهای پیشرو در عرصه این صنعت و تلاش برای بومی کردن آن ها با ارزش ها و سنت های داخلی کشور؛
- تجدیدنظر در حوزه سیاستگذاری، تصمیمگیری و چشم اندازی اسناد بالادستی نسبت به اهمیت این صنعت در آینده کشور.
جمع بندی
بنابر بسیاری از گزارش های آماری در سطح دنیا هم اکنون صنعت تولیدی اسباب بازی جز سه صنعت برتر در حوزه انتقال فرهنگ، تولید ثروت و ایجاد چرخهی ارزش آفرین مادی – معنوی مطرح است؛ از این رو بسیاری از کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه برنامه ریزی دقیقی در این راستا در نظر گرفته اند. با توجه به درگیری بخش اعظم و تاثیرگذار جامعه یعنی کودکان و نوجوانان به صنعت اسباببازی، این محصولات نقش تعیین کننده در حوزه تربیت، جامعه پذیری، انتقال فرهنگ و زنجیره ارزش و درآمدزایی دارند؛ لذا ضروری است ضمن توجه بیشتر به این صنعت و استفاده از تجربیات کشورهای پیشرو تلاش هایی در حوزه های کم و کیف این محصول در کشور صورت گیرد. در این پژوهش با بررسی صنعت اسباب بازی از بعد اقتصادی راهکارهایی برای ایجاد و توسعه اقتصاد اسباب بازی در ایران ارائه شده است. مهم ترین راهکار پیشنهادی بسترسازی برای ورود بخش های خصوصی و دولتی برای سرمایه گذاری بنیادین در حوزه ی کم و کیف صنعت اسباب بازی برای طراحی و اختراع اسباب بازی متناسب با ارزش های بومی و قابل رقابت با محصولات تولیدی وارداتی است.
