رفتار باکو اگر چه بعد از جنگ 44 روزه قره باغ در پاییز سال 2020 نسبت به همسایگانش هجومی تر شده است، اما دور اخیر مواضع و عملکرد های الهام علی اف حکایت از آن دارد که جمهوری آذربایجان رسما سیاست تحکمی را در قفقاز جنوبی پیش برده است. در تازه ترین مورد باکو بر خلاف توافق سه جانبه اخیر در سوچی تنش و درگیری مرزی خود را با ارمنستان از سر گرفت. در این رابطه وزارت دفاع ارمنستان اعلام کرد، درگیری‌ها میان نیروهای این کشور با نیروهای جمهوری آذربایجان در مرز غربی ارمنستان شدت گرفته و چندین سرباز مجروح ارمنستان در وضعیت بدی قرار دارند.
آنگونه که پایگاه خبری ریپابلیک ورلد گزارش داده است، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان در نشست دولت اعلام کرد، نیروهای جمهوری آذربایجان حمله‌ای را با هدف متهم کردن ایروان آغاز کردند. وی خواستار ایجاد یک منطقه غیرنظامی سه کیلومتری پیرامون قره باغ کوهستانی شد. این در حالی است که این دو کشور روز دوشنبه با میانجی‌گری آمریکا در گفت‌وگوی صلح شرکت کردند. همچنین پس از آن در نشستی به میزبانی ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، طرفین متعهد شدند که از اعمال زور خودداری کرده و این مناقشه را از طریق گفت‌وگو حل کنند. با این حال، باکو روز پنج شنبه بار دیگر آتش بس زیر پا گذشته شد و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهوری آذربایجان طرف ارمنی را به رعایت نکردن توافق صلح 2020 با میانجی‌گری روسیه متهم کرد. باکو، ایروان را متهم کرد که با اجتناب از خارج کردن کامل نیروهایش از منطقه مورد مناقشه قره‌باغ، مفاد توافق صلح را نقض کرده است.
یک دیدار معنادار
در شرایط بغرنج کنونی که باکو دور تازه ای سیاست تهاجهی را در قفقاز آغاز کرده است، دیدار اخیر اردوغان و علی اف بسیار معنادار است. به خصوص آنکه بسیاری از تحلیلگران و ناظران تحولات قفقاز بر این باورند که ترکیه و شخص اردوغان برادر بزرگ تر و کارگردان تمام مواضع و تحرکات جمهوری آذربایجان است. در همین راستا سرویس مطبوعاتی دفتر ریاست جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای اعلام کرد، روسای جمهور ترکیه و آذربایجان در سمرقند دیدار و درباره نتایج نشست سه‌جانبه در سوچی و اوضاع منطقه گفت‌وگو کردند. به گزارش خبرگزاری تاس، دیدار میان رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه و الهام علی‌اف، همتای آذربایجانی‌اش در شهر سمرقند ازبکستان در چارچوب نشست سازمان کشورهای ترک صورت گرفت. در این بیانیه آمده است: «در این دیدار بر توسعه موفقیت‌آمیز روابط دو کشور بر مبنای روابط ائتلافی و دوستانه در تمامی حوزه‌ها تاکید شد و این دو رهبر درباره اوضاع موجود در منطقه و مسائل امنیتی نیز گفت‌وگو کردند. آنها همچنین به تبادل نظر درباره نتایج نشست سوچی پرداختند.»
سر ناسازگاری با تهران
علاوه بر آغاز حملات جمهوری آذربایجان به ارمنستان، باکو سر ناسازگاری هم با تهران برداشته است. به خصوص پس از برگزاری رزمایش نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در حوزه ارس با عنوان رزمایش اقتدار، شاهد سلسله حملات رسانه ای و سیاسی مقامات آذری به جمهوری اسلامی ایران بودیم؛ شدت این حملات تا جایی پیش رفت که افزون بر نمایندگان مجلس و رسانه های آذربایجان، حتی الهام علی اف، رئیس جمهور این کشور هم دست به تهدید تهران زد. مجموعه همه این مواضع سبب شدت تا شاهد اعتراض شدید ایران به آذربایجان باشیم. بنا بر اعلام وزارت امور خارجه ایران، در پی تداوم تبلیغات ضد ایرانی و سیاه نمایی رسانه ها و مقامات رسمی جمهوری آذربایجان علیه جمهوری اسلامی ایران، عصر روز پنج شنبه سفیر جمهوری آذربایجان در تهران به وزارت امور خارجه احضار شد. در این احضار، دستیار وزیر و مدیرکل اوراسیای وزارت امور خارجه مراتب نارضایتی و اعتراض شدید جمهوری اسلامی ایران نسبت به اظهارات غیردوستانه مقامات عالی جمهوری آذربایجان و سیاه نمایی رسانه های این کشور را به سفیر آذربایجان ابلاغ کرد و افزود، انتظار داریم هرچه سریعتر به این روند پایان داده شده و اقدامات لازم برای جلوگیری از تکرار آن به عمل آید. سفیر جمهوری آذربایجان ضمن ابراز تأسف از وضعیت ایجاد شده، اعلام کرد مراتب اعتراض جمهوری اسلامی ایران را سریعا به باکو منعکس خواهد کرد.
این در حالی بود که باکو قبل تر با یک فرار رو به جلو سعی داشت جمهوری آذربایجان را قربانی حملات رسانه ای از جانب ایران معرفی کند. در این رابطه جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه آذربایجان اخیرا ادعا کرده بود: «اظهارنظرها و نظرات غیردوستانه‌ای که در رسانه‌های ایران علیه آذربایجان مطرح می شود، مورد توجه طرف آذربایجانی قرار گرفته و موجب نگرانی ما می شود. وقتی در سطح وزارت امور خارجه صحبت می‌کنیم، این مطالب را به صراحت در میان می گذاریم و مذاکره می کنیم. جناب امیرعبداللهیان همتای ایرانی من، به این موضوع بسیار حساس است و در حیطه اختیارات خود همواره برای رفع هرگونه موارد ناخوشایند در روابط جمهوری آذربایجان و ایران گام بر می‌دارد، این مهم را چندین بار مشاهده کرده‌ام. ما یک گفت وگوی مستقیم و فشرده با وی داریم. » افزون بر آن علی علیزاد، سفیر جمهوری آذربایجان در ایران هم در نشست دوشنبه هفته گذشته در این سفارتخانه با عنوان نشست «روزی پیروزی» به مناسبت گرامیداشت هشتم نوامبر، روز پیروزی آذربایجان در جنگ قره باغ از تلاش باکو برای تقویت مناسات با تهران گفت؛ اما رفتارهای عملی مقامات آذری چیزی خلاف آن را نشان می دهد.
جلادی که سعی دارد خود را قربانی جا بزند
بعد از سفر نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان به تهران، رسانه‌های جمهوری آذربایجان اقدام به فضا سازی علیه جمهوری اسلامی ایران کردند. آنگونه که رسانه های جمهوری آذربایجان به نقل از سازمان اطلاعات این کشور مدعی شدند که (DTX) طی عملیاتی علیه یک گروه مسلح که توسط سپاه پاسداران در جمهوری آذربایجان ایجاد شده بود، 19 نفر از اعضای این سازمان را دستگیر کرده است. بر اساس این گزارش، اعضای بازداشت شده اعتراف کرده اند که در ایران و سوریه آموزش های نظامی دیده و به دنبال فعالیت های مسلحانه در جمهوری آذربایجان بودند. گفته شده از آنها که به طور غیرقانونی وارد خاک آذربایجان شده اند، سلاح های غیرقانونی و تجهیزات الکترونیکی کشف و ضبط شده است. منظور رسانه های آذربایجان از گروه مسلح همان «حسینیون» هستند که شیعیان جمهوری آذربایجان در جنگ سوریه را شامل می شوند. این گروه در مبارزه با داعش نقش مهمی بر عهده داشت، اما پس از بازگشت به کشورشان از سوی نیروهای امنیتی به اتهام اقدامات مسلحانه و خلاف امنیت ملی آذربایجان دستگیر شده و به زندان رفته اند. باکو اعضای حسینیون را تحت فشار قرار داده به گونه ای که بخش اعظمی از آنها از آذربایجان به ایران و کشورهای دیگر مهاجرت کرده و یا اصلاً به کشورشان بازنگشته اند.
این در حالی است که واقعیات حکایت از آن دارد جمهوری آذربایجان، نه قربانی ترور بلکه خود از عوامل اصلی طراحی و انجام یک عملیات تروریستی در خاک ایران بوده است. بیانیه تکمیلی ۱۶ آبان، وزارت اطلاعات پیرامون شناسایی و دستگیری کلیه عوامل هدایت صحنه، عملیاتی و پشتیبانی حادثه تروریستی شاهچراغ شیراز از حضور و برنامه ریزی این ترور با محوریت اتباع جمهوری آذربایجان خبر داده بود. بر اساس این بیانیه تاکنون ۲۶ تروریست تکفیری دستگیر شده‌اند که کلیه‌ی افراد دستگیر شده، غیرایرانی و با ملیّت‌های جمهوری آذربایجان، تاجیکستان و افغانستان هستند. در بند ۴ بیانیه وزارت اطلاعات آمده است: «عنصر اصلی هدایت و هماهنگ‌کننده‌ی عملیات در داخل کشور، تبعه‌ی جمهوری آذربایجان بوده که از فرودگاه بین‌المللی حیدر علی‌اف در باکو پرواز و از مرز هوایی فرودگاه امام خمینی (ره) وارد کشور شده است. این فرد پس از رسیدن به تهران خبر حضور خود را به عنصر هماهنگ‌کننده در جمهوری آذربایجان اعلام نمود. به لافاصله از طریق سرپل عملیاتی داعش در افغانستان با شبکه اتباع خارجی داعش نیز ارتباط گرفته و حضور خود در تهران را به اطلاع آنها رسانده است.»
نعل وارونه باکو
الهام علی‌اف، رئیس جمور آذبایجان سه‌شنبه گذشته در مراسمی به مناسبت سالروز پیروزی در شوشا در جمع نظامیان این کشور حضور پیدا کرده بود، طی سخنرانی خود با خطاب قرار دادن ایران اظهار داشت: «ارتش ما قهرمانی، حرفه‌ای‌گری و فداکاری نشان داده است. اگر لازم باشد دوباره نشان می‌دهیم، به خواسته خود می‌رسیم، همه این را می‌دانند و کسانی که در مرز ما برای حمایت از ارمنستان رزمایش نظامی برگزار می‌کنند نیز باید این را بدانند. هیچ کس نمی‌تواند ما را بترساند. اگر ارمنستان بخواهد یک سیاست همسایگی خوب در پیش بگیرد، ابتدا باید تمام مفاد بیانیه ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ را رعایت کند. باید در مذاکرات صلح با آذربایجان صادقانه عمل کند. نباید زمان را تصنعی به تأخیر انداخت، نباید منتظر معجزه بود که یکی بیاید و به جای او بجنگد. هیچ کس به جای آنها نمی‌آید و نمی‌جنگد، اما اگر کسی هم بیاید و بجنگد، ارتش آذربایجان با آنها مقابله خواهد کرد.»
سخنگوی وزارت امور خارجه ایران به فاصله ساعاتی پس از تهدیدات علی اف در یک موضع گیری رسانه‌ای، با اشاره به سیاست اصولی جمهوری اسلامی ایران در قبال مناقشه طولانی دو همسایه شمالی در منطقه قره‌باغ خاطرنشان کرد: «جمهوری اسلامی ایران همواره بر حفظ تمامیت ارضی و حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین جمهوری‌های ارمنستان و آذربایجان، با رعایت حق و در چارچوب حقوق بین‌الملل تاکید کرده و از این رو اشغال سرزمین‌های آذربایجان را محکوم و از آزادسازی آن در بالاترین سطوح حمایت کرده است.» ناصر کنعانی بیان داشت: «نزدیک به دو سال است که مقامات جمهوری آذربایجان در سطوح مختلف سیاسی، نظامی و امنیتی دیدارهای دو جانبه و چند جانبه در سطح مقامات مختلف با ارمنستان داشته و به سوی صلح و آشتی پایدار با یکدیگر گام بر می‌دارند، که مورد حمایت جمهوری اسلامی ایران هم بوده است، اما دلایل نگرانی آنها از دیدارهای معمول در سطوح همسایگی با کشور مقابل قابل درک نمی‌باشد.»
سخنگوی وزارت امور خارجه رزمایش اخیر سپاه در مرزهای ارمنستان و آذربایجان را اقدامی معمول و برنامه ریزی شده دانست که از مجاری رسمی نیز قبل از برگزاری به اطلاع همسایگان ذیربط رسیده است. این دیپلمات ارشد ایرانی در پایان بار دیگر تاکید کرد: «مسیر حل مشکلات قفقاز نه مراجعه به نیروهای فرامنطقه‌ای، بلکه از پایتخت کشورهای منطقه می‌گذرد و جمهوری اسلامی ایران مجددا آمادگی خود را برای کمک به حل و فصل مسائل باقیمانده میان دو همسایه شمالی، در قالب‌های دو جانبه، سه جانبه و ابتکار منطقه‌ای شش جانبه در تهران اعلام می‌کند.»
با تمام این تفاسیر به نظر می رسد برخی بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای از ترکیه و اسرائیل گرفته تا انگلستان و ایالات متحده به دنبال تکرار سناریوی اوکراین و تایوان برای جمهوری اسلامی ایران هستند. پیرو این گزاره تحلیلی باکو و شخص علی اف نقش «قربانی بزرگ» نظیر زلنسکی را برای غرب و با هدف زمین گیر گردن تهران را ایفا خواهد کرد. این سناریو جایی جای تعمق بیشتر پیدا می کند که جمهوری آذربایجان رسما میزبان تمرینات ناتو در کنار مرزهای ایران شده است. در این رابطه وزارت دفاع جمهوری آذربایجان پنج شنبه گذشته اعلام کرد که فرماندهی مشترک نیروهای ناتو یک دوره آموزشی نظامی برای سربازان این کشور برگزار می‌کند ک تا امروز شنبه ادامه خواهد یافت. به گزارش خبرگزاری اسپوتنیک، وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای اعلام کرد: «این دوره آموزشی با عنوان ارزیابی عملیات ناتو در تمام سطوح جنگی در شهر باکو و توسط نیروهای ناتو در حال برگزاری است. بر اساس این بیانیه، در نخستین روز این تمرینات، نیروهای فرماندهی مشترک ناتو آموزش‌هایی در حوزه‌های همکاری نظامی، فرایند برنامه‌ریزی عملیات، ارزیابی عملیات و سیستم‌های تحلیل عملیات ناتو را به نیروهای جمهوری آذربایجان ارائه دادند.
در ان خصوص احساس تقوایی، تحلیلگر حوزه اوراسیا و قفقاز در گفت وگویی که با «شرق» داشت، تاکید دارد: «سیاست ثابت غرب استفاده از حربه های مختلف برای تحریک طرف مقابل در جهت آغاز جنگ و درگیری بوده است. یعنی غربی ها سعی داشته اند که گام اول اقدام و آغازین برای جنگ را طرف مقابل بردارد. در همین رابطه اتفاقات بسیاری از رسانه‌ها، تحلیلگران و کارشناسان این باور را دارند تبلیغات رسانه های اروپایی و آمریکایی باعث شد که روسیه و پوتین دست به تجاوز به خاک اوکراین بزند. به همین دلیل امکان دارد مشابه همین برنامه برای ایران در قفقاز شکل گرفته باشد و سعی کرده باشند از طریق باکو و تحریکات جمهوری آذربایجان، ایران را درگیر یک مناقشه مرزی و حتی جنگ تمام عیار با جمهوری آذربایجان کنند تا از آن طریق ناتو، آمریکا، ترکیه و دیگر کشورها و شاید حتی خود روسیه وارد این درگیری شده و آن را به یک نبرد گسترده بدل کنند تا هزینه هایی را به مسکو و تهران وارد کنند. »
البته تقوایی در ادامه خاطر نشنا می کند: «تهران مانند روسیه و پوتین در این تله نمی‌افتد و اتفاقا مانند چین نوعی هوشمندی و هوشیاری را به کار خواهد بست. یعنی تحریکات جمهوری آذربایجان باعث نخواهد شد که ایران دست به اقدام نظامی و پیاده کردن نیرو در این منطقه بزند.» حال باید دید که این سناریو تا کجا پیش خواهد رفت و آیا جمهوری آذربایجان وعلی اف به مانند اوکراین و زلنسکی قربانی طمع رقبای ایران خواهد شد؟
