انتشار خبر اخیر از ینی مساوات مبنی بر پذیرش کریدور زنگزور از سوی ارمنستان حساسیت هایی را در خصوص مرز ایران با ارمنستان و استان سیونیک به وجود آورده است. ارگان غیررسمی ریاست جمهوری آذربایجان با انتشار این خبر مدعی شد که ارمنستان هیچ حقی بر نظارت بر عبور و مرور از این کریدور نخواهد داشت. به ادعای این رسانه باکو پس از درگیری های ۱۵ و ۱۶ نوامبر، شرط آتش بس را پذیرش دالان زنگزور توسط ارمنستان تعیین کرده بود و با حمایت روسیه از خواست جمهوری آذربایجان، نیکول پاشینیان ، نخست وزیر ارمنستان نیز مجبور به پذیرش آن شده و در دیدار سران در ۲۶ نوامبر نیز این توافق را نهایی کرده اند. محسن پاک آیین سفیر اسبق ایران در باکو با اشاره به این مساله اظهار داشت که در صورت عدم تغییرات ژئوپلتیکی و رعایت خط قرمزهای ایران، جمهوری اسلامی حتی می تواند با مشارکت خود از مزایای احیای کریدور زنگزور بهره ببرد. مشروح این گفتگو را در ادامه می خوانید:
ماجرای پذیرش کریدور زنگزور از سوی ارمنستان چیست؟ آیا با این اقدام خطری مرزهای ایران را تهدید می کند؟
زنگزور یک کریدور غربی شرقی محسوب می شود که بخش مرکزی جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل می کند. احیای این کریدور احیای مسیر سنتی اتحاد جماهیر شوروی است؛ در این دوره به دلیل آنکه روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان تنشی وجود نداشت از این مسیر تردد انجام می شد که در واقع یک دالان ریلی به شمار می رود. از مسیر زنگزور باکو به نخجوان متصل می شد و همینطور بالعکس. در حال حاضر طرفین در تلاش هستند تا با مذاکره این جاده را احیا کنند. بحث احیای آن موضوعی دوجانبه ببین جمهوری آذربایجان و ارمنستان است و احیای آن صدمه ای به مرز ایران و ارمنستان وارد نمی کند. چرا که در چارچوب حفظ تمامیت ارضی کشورهای منطقه قرار است این کریدور احیا شود. همانطور که در موضع گیری مقام های ایرانی نیز مشاهده می شود جمهوری اسلامی ایران مخالفتی با احیای جاده های سنتی دوره اتحاد جماهیر شوروی ندارد و حتی از آن استقبال نیز می کند. چون به هر میزان که بهبود روابط بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان حاصل شود و به طور مسالمت آمیز از این مسیرهای سنتی استفاده شود، امنیت بیشتری نیز در منطقه ایجاد خواهد شد و ما شاهد برقراری امنیت بیشتر در مرزهای مشترک ایران با ارمنستان و جمهوری آذربایجان خواهیم بود. بنابراین ایران بدون تغییرات ژئوپلتیکی و مرزی از این امر استقبال خواهد کرد و چه بسا تهران نیز بتواند از مزایای این کریدور بهره مند شود. ایران در صورتی مخالف احیای این کریدور خواهد بود که با تغییرات ژئوپلتیکی استان سیونیک ارمنستان به دست جمهوری آذربایجان بیفتد. با بررسی شواهد و مواضع طرفین نیز می توان دریافت که بنا بر آن نیست که جنگ جدیدی به منظور تغییر مرزها برای احیای این کریدور اتفاق بیفتد.
آیا حضور رژیم صهیونیستی و وجود تکفیری در جمهوری آذربایجان نمی تواند عامل تحریک آمیزی برای تغییر مرزها باشد؟
صهیونیست ها و گروه های تکفیری در این موضوع نمی توانند دخالتی داشته باشند. البته به گفته مقامات جمهوری آذربایجان گروه های تکفیری در این کشور حضور ندارد. اما صهیونیست ها به واسطه فروش سلاح به جمهوری آذربایجان به طور طبیعی دارای نفوذ هستند. وقتی ارمنستان و جمهوری آذربایجان به سمت کاهش تنش ها بروند و نیاز باکو به سلاح کمتر شود به طور طبیعی نفوذ صهیونیست ها نیز در منطقه کاهش خواهد یافت.
ایران پل ترانزیتی بین کشورهای آسیای مرکزی با قفقاز با خلیج فارس و اروپا است. در این بین ما دو نوع مسیر داریم: یکی مسیر ترانزیتی شمال به جنوب و یک نوع مسیر ترانزیتی شرق به غرب. مسیری که برای ایران دارای مزیت اقتصادی بوده مسیر شمال به جنوب است؛ مسیری که با عبور از ایران به دریای عمان و خلیج فارس می رسد. مسیری که در صورت تکمیل شدن پروژه خط راه آهن رشت ـ آستارا مزیت های اقتصادی خوبی برای ایران خواهد داشت. از سوی دیگر مسیر شرق به غرب برای ایران مزیت امنیتی دارد؛ چرا که نقاط چالش برانگیز که می تواند امنیت را تهدید کند در خط شرق به غرب قرار دارد. مسیر جمهوری آذربایجان به نخجوان نیز جز مسیر شرق به غرب محسوب می شود که به دلیل خصومت ها و اختلافات جمهوری آذربایجان و ارمنستان از یک سو و ترکیه با ارمنستان از سوی دیگر ممکن است با ناامنی مواجه شود. این مسیر در کنار رود ارس و در همسایگی ایران قرار دارد.
از همین رو این مسیر بیش از آنکه برای ایران مزیت اقتصادی داشته باشد، مزیت امنیتی دارد؛ بدین معنا که به هر میزان اختلافات کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان کاهش یابد و امنیت مسیر ترانزیتی تضمین شود به نفع ایران خواهد بود و از آن استقبال خواهد شد. همانطور که اشاره کردم اگرچه این منطقه می تواند برای ایران مزیت اقتصادی داشته باشد اما اولویت با مزیت های امنیتی است. از همین رو باید اشاره کنم که در صورت توافق جمهوری آذربایجان و ارمنستان هیچ اتفاق خاصی برای ایران رخ نخواهد داد. حتی اگر از مسیر زنگزور که فعلا هنوز یک خط آهن بوده اگر باکو به نخجوان متصل شود، جمهوری آذربایجان از مسیر ایران صرفنظر نخواهد کرد چرا که تعدد مسیرهای ترانزیتی برای هر کشوری یک مزیت تلقی می شود. مسیر فعلی زونگزور در مواقعی می تواند به دلیل شرایط جوی و برفی بودن مسدود شود و صرفنظر از مسیر ایران نیز می تواند برای جمهوری آذربایجان مشکلاتی پدید آورد.
ضمن اینکه اگر ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیز سریع به توافق برسند تا پایان سال ۲۰۲۳ این خط آهن احداث خواهد شد. به این دلیل که بخش هایی از این خط آهن که در جمهوری آذربایجان قرار گرفته است به دلیل جنگ ۲۰ ساله از بین رفته است. اگرچه تونل ها باقی مانده است اما ریل ها همگی از بین رفته اند و در حال حاضر جمهوری آذربایجان به بازسازی این خط آهن مشغول است.
آنچه که مقام های ایران بارها بر آن تاکید داشته اند حل اختلافات موجود بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان به ویژه حل مناقشه قرا باغ و خان کندی است. خط قرمز ایران همیشه تغییر مرزها بوده که به نظر نمی رسد در این مقطع کشوری در این اندیشه باشد.
از جمله تهدیدات دیگری که به آن اشاره می شود تلاش ناتو برای دسترسی به دریای کاسپین است آیا می توان انتظار استقرار آن را با وجود شرایط فعلی محتمل دانست؟
ناتو از دیرباز بحث حضور در این منطقه و نگاه به شرق را اعلام کرده است. بنا به دلایلی بعید می رسد که ناتو به دریای خزر دسترسی پیدا کند چرا که کشورهای مجاور این دریا در موافقت نامه ای که امضا کردند متعهد شدند نیروی نظامی هیچ کشور غیرمرتبطی در این دریا حضور نداشته باشد. از همین رو ناتو که یک بلوک نظامی محسوب می شود اجازه حضور در این دریا را ندارد. کشورهای ایران و روسیه و دیگر کشورهای حاشیه این دریا با این مساله مخالف هستند چرا که این حضور می تواند موجب ناامنی در این منطقه شود و به اقتصاد همه کشورهای منطقه آسیب برساند. به ویژه کشورهایی چون جمهوری آذربایجان، ازبکستان و ترکمنستان که درآمد اصلی آنها از نفت دریای خزر است با چالش مواجه خواهند شد.
ضمن اینکه ناتو برای استقرار در این منطقه باید از مسیر ترکیه ورود پیدا کند. ترکیه ای که در حال حاضر ناتو و کشورهای اروپایی با آن مخالف هستند. بنابراین معتقدم که بحث حضور ناتو در اطراف دریای خزر موضوعی نیست که در حال حاضر بتواند جدی و قابلیت عملیاتی شدن داشته باشد.
ابوالفضل خدائی
