ضرورت و اهداف پژوهش
در بیشتر سدهای در دست مطالعه یا اجرایی کشور، موضوع جابه جایی و اسکان مجدد سکونتگاه های انسانی محدوده مخازن و به تبع آن پیامدهای منفی اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی آن موضوعیت داشته است. بنابراین ضروری است آثار و پیامدهای مثبت و منفی بسیار گسترده و عمیق طرح های توسعه منابع آب در حوزه اجتماعی مورد واکاوی و ارزیابی قرار گیرد. در این پژوهش با رویکرد تفسیرگرایانه به درک، فهم و بازسازی معنایی پیامدهای اجتماعی و فرهنگی دو شیوه مدیریت آزادسازی مخازن سدها یعنی «جابه جایی با رویکرد پرداخت نقدی خسارت به خسارت دیدگان» و «جابه جایی با رویکرد اسکان مجدد پایدار با محور کسب وکار و معیشت»، در دو نمونه موردی (سدهای کوچری و آزاد) می پردازد.
روش شناسی پژوهش
برای بخش نظری و مرور ادبیات تحقیق از اسناد و مدارک مستند شامل «گزارش تاثیرات اجتماعی و فرهنگی سدها»، «نشریات مرتبط با آثار و نقش سدها»، «قوانین»، «آیین نامه ها»، «بخشنامه ها»، «صورت جلسات»، «مکاتبات»، «تصاویر» و… استفاده شده است. این اسناد مرتبط با موضوع و اطلاعات میدانی کسب شده انتخاب شده اند.
برای انجام بخش میدانی این تحقیق، در ابتدا مطالعات اولیه با انجام ۲۰ «مصاحبه اکتشافی» از «کارشناسان امور اجتماعی و خبره طرح های توسعه منابع آب در ستاد وزارت نیرو»، «شرکت مدیریت منابع آب ایران»، «شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران»، «شرکت های آب منطقه ای» و «کارشناسان شرکت های مهندسی مشاور»، انجام شد. همچنین به منظور گردآوری داده ها از «مصاحبه های نیمه ساختاریافته» در روستاهای محدوده مخزن سد آزاد (روستاهای بنیدر، خانقاه جوجو، باقل آباد، سورکول، زنوری، پیرخضران و زونج) و روستاهای محدوده مخزن سد کوچری (روستای کوچری و عباس آباد) استفاده شد.
عوامل و پیامدهای اجرای سیاست جابه جایی و اسکان مجدد
بر اساس این پژوهش، عوامل موثر بر نحوه اجرای سیاست جابه جایی و اسکان مجدد را می‌توان عوامل فنی-مهندسی و ملاحظات حقوقی-قانونی و ابعاد آن، معرفی کرد. با این وجود عدم توجه به این دو دسته عوامل با رویکرد جامع و همه جانبه، در اجرای سیاست جابه جایی و اسکان مجدد موجب پیامدهای منفی بسیاری شده است. ازجمله این پیامدها می‌توان به «عدم توجه به موضوع توانمندسازی مردم تحت تاثیر اجرای طرح»، «کم توجهی به ملاحظات فرهنگی و اجتماعی تجمیع روستاها» و «عدم توجه کافی به مقوله منابع معیشت جایگزین و ایجاد اشتغال پایدار»، اشاره کرد که در اثر سیاست جابه جایی و اسکان مجدد در جوامع متاثر از اجرای طرح نمایان شده اند.
از طرف دیگر، جابه جایی و اسکان مجدد با وجود تمامی محدودیت ها و نارسایی هایی که داشته است، زمینه ساز شکل گیری مطالبه گری در خصوص «ایجاد سازمان متولی پیگیر تاثیرات اجتماعی و فرهنگی»، «پایش و ارزیابی تاثیرات اجتماعی و فرهنگی در تمامی مراحل مطالعاتی، اجرایی و بهره برداری از طرح ها، توسعه متون علمی و برگزاری همایش ها و نشست ها» شده است. همچنین اجرای این سیاست پیامدهای مثبتی از قبیل «حفظ یکپارچگی و بافت فرهنگی»، «حفظ انسجام اجتماعی»، «بهبود کیفیت زندگی» و «پایداری اجتماعی» داشته است.
پیشنهادهای پژوهش
براساس یافته های این پژوهش، با تاکید بر ضرورت تغییر رویکرد فنی-مهندسی/حقوقی-قانونی به رویکرد اجتماعی و مشارکتی، پیشنهادهای زیر مطرح می گردد:
پیشنهادهای کاربردی مرتبط با نمونه موردی سد کوچری
-
رفع موانع واگذاری اراضی تعویض شده و ارائه تسهیلات توسط ادارات ذیربط؛
-
ساماندهی و استقرار روستای جدید کوچری (در منطقه رباط زیلیا)؛
-
عملیاتی کردن طرح توسعه گردشگری در حاشیه دریاچه ایجاد‌شده در اثر احداث سد کوچری؛
-
تاسیس موزه مردم شناسی، آثار تاریخی و میراث فرهنگی در محدوده سد؛
-
ارائه خدمات روانشناسی و مددکاری اجتماعی برای خانوارهای آسیب دیده (آسیب اجتماعی).
پیشنهادهای کاربردی مرتبط با نمونه موردی سد آزاد
-
اجرای طرح های جایگزین به منظور اشتغال پایدار (واگذاری اراضی تعویض شده از عرصه های منابع طبیعی، تخصیص آب اراضی دیم حاشیه مخزن، دامداری صنعتی، آبزی پروری، پرورش قارچ، طرح توسعه گردشگری دریاچه سد)؛
-
تامین آب اراضی کشاورزی روستاهای خسارت دیده در مسیر خط انتقال آب از سد آزاد به قروه-دهگلان؛
-
آموزش و برنامه توانمندسازی (خانوارهای مشمول دریافت نقدی خسارت، زندگی در محیط شهری و اسکان مجدد در محل جدید)؛
-
اصلاح و بهبود زیرساخت ها (راه‌های دسترسی روستایی، بین مزارع و اراضی منابع طبیعی).
پیشنهادهای کاربردی در راستای پایداری اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی
-
تشکیل کارگروه و لزوم ورود تمام وزارتخانه های مرتبط به موضوع آزادسازی منابع و موجودی های مخزن و واگذاری و اسکان مجدد؛
-
لزوم فرهنگ سازی قبل از عملیات اجرایی (اطلاع رسانی، آگاهی بخشی،شفاف سازی)؛
-
لزوم برنامه ریزی برای آزادسازی منابع و موجودی های مخزن قبل از آغاز عملیات اجرایی؛
-
توجه به اقشار ضعیف و خوش نشین ها (صاحبان حقوق عرفی)؛
-
مشاوره مالی برای خانوارهای مشمول دریافت خسارت (جهت سرمایه گذاری به جای دریافت خسارت)؛
-
تامین نیروی انسانی مورد نیاز طرح از منطقه طرح؛
-
جامع نگری در سدسازی و سهم بندی منصفانه هزینه و منافع طرح؛
-
ظرفیت سازی در شرکت های مهندسی مشاور، سیستم کارفرمایی، پیمانکاران و… در خصوص جنبه های اجتماعی و فرهنگی مدیریت آب؛
-
لازم الاجرا نمودن مطالعات اجتماعی، جابه جایی و اسکان مجدد، با رویکردی مشارکتی در کلیه مراحل مطالعاتی، اجرایی و بهره برداری به عنوان پیوست اجتماعی و فرهنگی طرح های سدسازی؛
-
تاسیس و تجهیز دفاتر امور اجتماعی و به کارگیری تسهیل گران آموزش دیده محلی و دارای دانش و تجربه برای ایجاد ارتباط موثر میان طرح با محیط اجتماعی و نهادی پیرامون؛
-
ضرورت تعامل با جامعه دانشگاهی کشور و لزوم جلب توجه آنها به مسایل و موضوعات اولویت دار بخش آب.
پیشنهادهای راهبردی و استراتژیک در راستای پایداری اجتماعی و فرهنگی
-
لزوم اصلاح قوانین (لایحه قانونی نحوه خرید و تملک اراضی و املاک برای اجرای برنامه های عمومی، عمرانی و نظامی دولت، سال ۱۳۵۰) و لازم الاجرا بودن دستور العمل‌ها و بخشنامه های مرتبط با جابه جایی و اسکان مجدد؛
-
ضرورت تعریف متولی پیگیری ابعاد اجتماعی و فرهنگی طرح ها؛
-
ضرورت پایش و ارزیابی پیامدهای اجتماعی و فرهنگی؛
-
پیشنهاد ایجاد و تعریف رشته جامعه شناسی آب.
