چرا رهبر انقلاب بر توسعه «هوش مصنوعی» در کشور تاکید کردند؟

 یکی از مفاهیم علمی که در قرن بیست و یکم، به شکل بسیار پر رنگ وارد زندگی بشر شده، هوش مصنوعی نام دارد؛ فناوری جدیدی که در حال ورود به بسیاری از جنبه‌های زندگی انسانی بوده و هر چه زمان می‌گذرد استفاده از این دانش گسترده‌تر می‌شود. در جریان دیدار رهبر معظم انقلاب با جمعی از استعداد‌های برتر علمی و نخبگان کشور، ایشان اشاره‌ای به مسئله هوش مصنوعی داشته و گفتند: “این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که ایران جزو ۱۰ کشور برتر هوش مصنوعی در دنیا قرار بگیرد. “

این صحبت را می‌توان همچون بسیاری از تدابیر دیگر در حوزه‌های فناورانه همچون نانو، به عنوان یک نقشه راه برای آینده کشور در حوزه‌های مختلف از جمله بخش دفاعی در نظر گرفت. اما قبل از پرداختن به اهمیت آن در حوزه نظامی یا کار‌های صورت گرفته در این بخش، لازم است در ابتدا نگاهی به یک تعریف اولیه از هوش مصنوعی داشته باشیم.

هوش مصنوعی که گاهی اوقات هوش ماشینی نامیده می‌شود، به هوشمندی به نمایش در آمده به وسیله ماشین‌ها در شرایط مختلف، اطلاق می‌شود که در مقابل هوش طبیعی در انسان‌ها قرار دارد. به عبارت دیگر، هوش مصنوعی به سامانه‌هایی گفته می‌شود که می‌توانند واکنش‌هایی مشابه رفتار‌های هوشمند انسانی از جمله، درک شرایط پیچیده، شبیه سازی فرایند‌های تفکری و شیوه‌های استدلالی انسانی و پاسخ موفق به آن ها، یادگیری و توانایی کسب دانش و استدلال برای حل مسایل را داشته باشند.

البته هوش مصنوعی همچون بسیاری دیگر از علوم و رشته ها، دارای شاخه‌های مختلفی است که بخشی از آن‌ها در حوزه رباتیک، یادگیری ماشین، یادگیری عمیق، سیستم خبره، منطق فازی و … تعریف می‌شود.

هوش مصنوعی و یک انقلاب در علوم نظامی

در جهان مدرن علوم و صنایع دفاعی، بحث سامانه‌های بدون سرنشین یکی از موضوعات داغ و پر طرفدار است. یکی از مباحث مهم در خصوص این سامانه ها، قابلیت حرکت مستقل یا خود ران است که در آن، کاربر انسانی حذف شده و سامانه بر اساس اندوخته‌های خود از قبل و اطلاعاتی که از اطراف کسب می‌کند به هدایت و انجام امور مختلف می‌پردازد. بر اساس آنچه بالاتر در خصوص هوش مصنوعی گفته شد، در حقیقت با استفاده از این فناوری پلتفرم‌های جدید بدون سرنشین به نوعی مجهز به شکلی از تفکر انسانی شده و می‌توانند به صورت مستقل برای خود تصمیم بگیرند.

البته در خصوص میزان این استقلال در تفکر و عمل کردن رده بندی‌های خاصی وجود داشته و در عین حال در بین بسیاری از متخصصین نیز بحث و جدل‌های خاصی در حوزه‌های اخلاقی و حقوقی همچنان ادامه دارد.

مسئله هوش مصنوعی البته صرفا به حوزه سیستم‌های بدون سرنشین محدود نمی‌شود، از بحث آنالیز حجم بالایی از اطلاعات مربوط به حوزه شناسایی، تا توسعه سیستم‌های جدید مکان یابی و هدف گیری برای مهمات نسل جدید، امنیت سایبری، شبیه ساز‌های رزمی، رصد وضعیت نیرو‌های خودی و دشمن و دشمن در میدان نبرد و رسیدن به یک برآورد از شرایط آن‌ها و یا امور مربوط به منظم کردن بحث تدارکات و حمل و نقل واحد‌ها در میدان نبرد جزو مهم‌ترین کاربری‌های هوش مصنوعی در حوزه نظامی به حساب می‌آید.

وقتی برای نمونه از آنالیز اطلاعات به وسیله هوش مصنوعی حرف میزنیم، یعنی شرایطی وجود دارد که حجم بالایی از اطلاعات در اشکال مختلف در مقابل ما قرار داده شده و اصطلاحا با یک ابرداده رو به رو هستیم. آنالیز این اطلاعات توسط انسان فرایندی بسیار زمان بر بوده و مشخصا زمان مسئله‌ای حیاتی و تعیین کننده در میدان‌های جنگ امروز است. لکن هوش مصنوعی با سرعت بسیار بالا به تحلیل اطلاعات موجود پرداخته و با سرعت نتایج تحلیل و پیشنهادات را در اختیار فرماندهان قرار می‌دهد.

وضعیت هوش مصنوعی در نیرو‌های مسلح ایران چگونه است؟

فناوری هوش مصنوعی در بخش دفاعی جزو فناوری‌های تقریبا نو به حساب می‌آید که در تعداد بسیار کمی از کشور‌های جهان به صورت جدی به آن پرداخته شده است. خوشبختانه به نظر می‌رسد که کشور ما از جمله دارندگان این توانایی به حساب آمده و از مدتی قبل اشاره‌هایی به این توانایی در کشور شده است.

اولین نمونه از این اشاره‌ها مربوط به رزمایش معروف پیامبر اعظم (ص) ۱۵ در زمستان سال ۱۳۹۹ بود. در جریان این رزمایش شاهد هنرنمایی و قدرت نمایی یک عضو تقریبا جدید از خانواده پرنده‌های بدون سرنشین کشور بودیم که ظاهرا شاهد ۱۸۱ نام دارد. این پرنده بدون سرنشین مسلح نیز بر اساس الگو برداری از پهپاد آر کیو ۱۷۰ غنیمت گرفته شده از آمریکا تکمیل شده و از پیشران توربوپراپ بهره می‌برد. شاهد ۱۸۱ پهپاد شناسایی، مراقبت و رزمی است که نمونه ۶۰ درصد و موتور ملخی پهپاد شاهد ۱۷۱ یا همان RQ-۱۷۰ ایرانی است و طی سال‌های گذشته به صورت انبوه در نیروی هوافضای سپاه تولید شده است. این پهپاد با برد ۱۵۰۰ کیلومتر، مداومت پروازی ۴.۵ ساعت، سقف ارتفاع پروازی ۲۵ هزار پا، دارای بیشینه وزن برخاست ۵۰۰ کیلوگرم است که توان حمل دو تیر بمب هدایت شونده از سری سدید را دارد.

نکته مهم و قابل توجه که در این رزمایش مورد بررسی و تحلیل کارشناسان و علاقمندان به مسائل نظامی قرار گرفته، امکان مجهز شدن این پرنده‌های بدون سرنشین به فناوری هوش مصنوعی است. از یک سو سردار حاجی زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه به استفاده از هوش مصنوعی در سامانه‌های آزمایش شده در این تمرین اشاره کرده و از طرف دیگر، شاهد پرواز بسیار منظم و تقریبا نزدیک ۴ فروند پهپاد شاهد ۱۸۱ بودیم که نشانه مهمی در خصوص هدایت دقیق و ظریف این پرنده محسوب می‌شود.

در پرنده‌های بدون سرنشین در شرایط عادی، به دلیل نبود وجود عامل انسانی در داخل وسیله پرنده و یک تاخیر هر چند پایین، ولی عادی در ارسال و دریافت فرامین، معمولا این نوع پرواز‌ها انجام نمی‌شود مگر اینکه نوعی از الگوریتم و برنامه بر پایه هوش مصنوعی، برای پرواز و عملیات این پهپاد‌ها توسعه داده شده باشد.

اگر تحلیل‌های فوق درست باشد و در پرواز و تمرینات این پهپاد از فناوری هوش مصنوعی استفاده شده باشد، به صورت خیلی ساده باید این طور گفت که مسیریابی در مناطق مختلف بر پایه عکس‌های تهیه شده از قبل بر پایه تصاویر ماهواره ای، نقشه‌های ماهواره‌های سری SAR یا انواع دیگر تصاویر، در کنار تعریف الگوی پرواز جمع در حافظه این پرنده‌های بدون سرنشین تعریف شده و این پهپاد‌ها بر اساس آن الگو به پرواز خواهند پرداخت.

چند ماه بعد و در اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۰ نیز ارتش یک گام مهم در حوزه پرنده‌های بدون سرنشین و هوش مصنوعی برداشته آن رونمایی از پرنده‌های بدون سرنشین انتحاری با قابلیت حمله موجی در دسته‌های ۱۰ فروندی و همچنین قابلیت بهره گیری از هوش مصنوعی بود. بر اساس تصاویر موجود از مراسم رونمایی ارتش با یک پرنده بدون سرنشین بزرگتر و تعداد پهپاد انتحاری کوچک‌تر رو به رو هستیم که مشخصا پرنده بزرگ در نقش کنترل کننده و هدایت گر گونه‌های انتحاری به کار می‌رود. بحث ارتباط بین دو طرف، هدایت مسیر پروازی و ارسال دستورات می‌تواند بر اساس فناوری هوش مصنوعی انتقال پیدا کند.

مجموعه پهپاد‌های انتحاری نزاجا – پهپاد بزرگر‌تر در نقش پرنده پیشرو و پهپاد‌های کوچکتر در نقش دنباله رو

به نظر می‌رسد که با توجه اهمیت بحث پرنده‌های بدون سرنشین، بکارگیری علم هوش مصنوعی در این بخش در دستور کار قرار گرفته است. اصولا نگاه وضعیت جهان در این حوزه نیز نشان می‌دهد که بخش بدون سرنشین‌ها از جمله مواردی است که استفاده از هوش مصنوعی در آن جزو اولویت‌ها قرار دارد. با نگاهی کلی به این توضیحات در خصوص هوش مصنوعی و برخی کار‌های انجام شده در این بخش در نیرو‌های مسلح جمهوری اسلامی ایران، نگاهی به برنامه‌ها در بعضی کشور‌های دیگر نیز خواهیم داشت.

چین و آمریکا؛ عقاب باز هم پنچه در پنچه با اژد‌ها

در بالای جدول کشور‌های درگیری در حوزه هوش مصنوعی، به مانند بسیاری دیگر از مسائل نظامی شاهد حضور آمریکا و چین هستیم. این دو کشور در سال‌های اخیر هزینه‌های هنگفتی را در بخش هوش مصنوعی انجام داده و همچنان نیز به این مسئله ادامه خواهند داد. اصولا هوش مصنوعی در این کشور‌ها جزو موارد با اولیت بالا به حساب آمده و از پشتیبانی کامل دولتی برخوردار است.

در ارتش آمریکا بحث استفاده از هوش مصنوعی در کنار مباحثی مثل سامانه‌های بدون سرنشین مثل سری ایکس ۴۷، در بخش شبیه ساز‌ها نیز بسیار به کار رفته است. در سال‌های اخیر شبیه ساز‌های جدید به کار رفته در نیروی هوایی آمریکا موفق شده اند خلبانان بسیار حرفه‌ای را نیز در رزم‌های هوایی مغلوب کنند. با توجه به افزایش احتمال درگیری با چین و روسیه، نیروی هوایی آمریکا تاکید بسیار زیادی در حوزه افزایش توان رزم هوایی مبذول داشته است.

پروژه شکارچی دریا، برای ساخت و مطالعه بر اساس یک شناور بدون سرنشین با ماموریت ضد زیردریایی از جمله دیگر مباحث توسعه هوش مصنوعی در نیرو‌های مسلح آمریکا به حساب می‌آید.

شناور ساخته شده برای پروژه موسوم به شکارچی دریا

چینی‌ها در طرف مقابل برنامه نزدیک کردن دو بخش نظامی و غیر نظامی را آغاز کرده و در حوزه‌های مختلف به توسعه توانایی‌ها بر اساس این مدل تاکید دارند. چینی‌ها در کنار بحث توسعه توان به وسیله شرکت‌های بزرگ و روسی مسئله استارت آپ‌ها در بخش هوش مصنوعی را نیز جدی گرفته و برای نمونه در سال ۲۰۱۷ نیمی از سرمایه گذاری جهانی در بخش استارت آپ‌های فعال در بخش هوش مصنوعی، در چین انجام شده بود.

اخیرا گزارش‌های منتشر شده از طرف منابع آمریکایی این گونه تخمین زده اند که احتمالا میزان هزینه کرد پکن در بخش هوش مصنوعی نظامی از واشنگتن پیشی گرفته و این امکان وجود دارد که به زودی چینی‌ها از آمریکا در این بخش سبقت بگیرند.

در عین حال گزارش سال ۲۰۲۱ وزارت دفاع آمریکا در خصوص توانایی‌های نظامی چین نیز به این مسئله اشاره دارد که مسئله فناوری‌های هوش مصنوعی و توانایی‌های روباتیک از جمله اصلی‌ترین و‌ای بسا مهم‌ترین اولویت‌های سرمایه گذاری و تحقیق و توسعه برای نیرو‌های مسلح چین باشد.

روسیه همچنان گرفتار مشکل قدیمی

روسیه در دو دهه اخیر بحث مدرن سازی نیرو‌های مسلح و خارج از شدن از سایه شوروی سابق را آغاز کرده و در دوره بین سال‌های ۲۰۰۹ الی ۲۰۱۴ پروژه‌های مدرن سازی خود را با سرعت بالایی به پیش می‌برد. در سال ۲۰۱۴ میلادی و با پیش آمدن بحث درگیری‌های شرق اوکراین و تصرف منطقه کریمه که در نهایت به ایجاد تحریم‌های سنگین بر علیه روسیه شد، مشکلاتی را پیش آورده و در نهایت منجر به کاهش بودجه‌های دفاعی و فشار به بخش‌های مختلف نظامی این کشور شد.

روس‌ها در سال‌های اخیر بحث توسعه مهمات هوا پرتاب با بهره گیری از هوش مصنوعی را مطرح کرده اند. در عین حال مهم‌ترین اولویت مسکو در بخش فناوری هوش مصنوعی، پیوند زدن آن‌ها با سامانه‌های بدون سرنشین در هوا، زمین و دریا است. در فضای بعد از فروپاشی شوروی سابق و همچنین بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر، کارشناسان روسی بار‌ها و بار‌ها مشاهده کردند که چطور پرنده‌های بدون سرنشین در میدان‌های نبرد مختلف بسیار موثر ظاهر شدند و این کشور نیز باز هم به دلیل مشکلات عمدتا مالی از این رقابت عقب بوده است.

مشخصا در کشور روسیه استعداد‌های انسانی و صنعتی زیادی برای توسعه بخش هوش مصنوعی و خصوصا بدل کردن آن به یک توانایی نظامی وجود دارد، اما مشکل بزرگ آن‌ها همچنان نبود منابع کافی برای برنامه‌های مختلف نظامی به شمار می‌آید.

قاره سبز و ادامه مشکل پروژه‌های مشترک دفاعی

در اروپا شرکت‌های نظامی، توانایی صنعتی و فناورانه بسیار قدرتمندی وجود دارد که می‌تواند این بلوک را به یک قدرت نظامی بزرگ بدل کند. در کنار این قدرت صنعتی و علمی، توانایی مالی خوبی نیز وجود دارد، ولی همچنان شاهد به نتیجه نرسیدن بسیاری از طرح‌های دفاعی خصوصا نمونه‌های مشترک در قاره سبز هستیم. مسئله توسعه فناوری هوش مصنوعی خصوصا بحث استفاده از آن در سیستم‌های بدون سرنشین و بحث حملات فوجی از جمله مهم‌ترین این بحث‌ها به شمار می‌آید.

پهپاد Taranis ساخت شرکت BAE انگلستان که از هوش مصنوعی و پرواز خودران بهره می‌برد

در اینجاست که مشکلات مدیریتی و نگاه‌های متفاوت باعث کند شدن و‌ای بسا توقف در مسیر شود. اولا کشور‌های اتحادیه اروپا با توجه به ساختار‌های سیاسی و سابقه تاریخی و برنامه‌های مختلف برای آینده خود، مشخصا در بخش نظامی نیز دارای اولویت‌های گوناگونی هستند. این دیدگاه‌های متفاوت یکی از دلایل کاهش سرعت توسعه پروژه‌های دفاعی در اروپا به صورت کلی است. اما به صورت خاص‌تر در بحث هوش نظامی در بخش نظامی اروپایی‌ها شدیدا در گیر دار مسائل قانونی و کنترلی این سامانه‌ها هستند.

وارد شدن فناوری هوش مصنوعی مشخصا در نهایت منجر به توسعه سیستم‌های خود ران و مستقل از کاربر شده و این بحث منتقدان بسیاری جدی در بین برخی از احزاب سیاسی اروپایی دارد. اگر این مسائل خاص حل شوند، مشخصا اروپا تلاش بسیار بیشتری در بخش هوش مصنوعی در حوزه نظامی خواهد داشت.

در اطراف ایران چه خبر است؟

اگر نگاهی به همسایگان و منطقه نزدیک به کشور خودمان داشته باشیم، مجددا شاهد ظهور نام هایی، چون ترکیه و رژیم صهیونیستی هستیم. به غیر از تلاش‌های جمهوری اسلامی ایران در بخش پرنده‌های بدون سرنشین مجهز به هوش مصنوعی، در ترکیه نیز بحث این توانایی باز هم در غالب بدون سرنشین‌ها مطرح شده و برخی اعتقاد دارند که در سال ۲۰۲۰ میلادی و در جریان درگیری‌های لیبی نیز پرنده بدون سرنشین انتحاری Kargu-۲ به صورت خودران مورد استفاده قرار گرفته است. ترکیه همچنین برنامه‌هایی برای توسعه توان حملات فوجی بر پایه استفاده از پرنده‌های بدون سرنشین دارد، اما کاملا از کشورمان عقب‌تر است.

پهپاد Kargu-۲ ساخت ترکیه.

اما در سوی دیگر میدان رقابت فناوری نظامی در منطقه رژیم صهیونیستی حضور دارد که در آنجا نیز بحث استفاده از هوش مصنوعی برای برخی از پرنده‌های بدون سرنشین انتحاری، بمب‌های هدایت شونده، سیستم‌های رباتیک زمینی و سامانه‌های کنترل و فرماندهی مطرح شده است.

خودروی بدون سرنشین Guardium MK III رژیم صهیونیستی با قابلیت حرکت خودران

با این اوصاف، مشصخ است که فناوری هوش مصنوعی پتانسیل‌های بسیار بالایی در آینده زندگی بشر، خصوصا بخش نظامی داشته و هر کشوری بتواند در این بخش پیشرفت کند دست بسیار برتری را حوزه جهانی خواهد داشت؛ مسئله‌ای آینده نگرانه که به درستی توسط رهبر انقلاب مورد اشاره قرار گرفته و باید به عنوان یک هدف استراتژیک در نظر گرفته شود. طبیعتا از هم اکنون انتظار می‌رود دولت، مجلس و صد البته نیرو‌های مسلح به مانند بسیاری از دفعات قبل، در پیروی و اجرای این تدبیر، در کشور و حتی منطقه پیشقدم باشند.