«شانگهای» پرتکرارترین نامی است که این روزها در خبرهای رسمی می‌شنویم و از عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در آن می‌خوانیم. برای بسیاری شاید این پرسش مطرح شود که این سازمان چیست و چرا عضویت ایران در آن اهمیت دارد؟ در گزارش زیر به شکل خلاصه به این پرسش‌ها پاسخ داده خواهد شد.
شانگهای چیست؟
سال ۱۹۹۶، وقتی چین و روسیه به منظور سامان دادن به چالش‌های مرزی خود پس از فروپاشی شوروی، راه‌حل گفت‌وگو را برگزیدند؛ قرقیزستان، تاجیکستان و قزاقستان به عنوان سه جمهوری تازه استقلال یافته از شوروی سابق را هم به این مذاکرات در شانگهای چین فراخواندند تا گروهی موسوم به «شانگهای ۵» شکل گیرد. به فاصله یک سال ازبکستان، دیگر جمهوری تازه تأسیس هم به این گروه پیوست و سازمان همکاری‌های شانگهای شکل گرفت.
با جدیت یافتن این سازمان و باتوجه به دو عضو قدرتمند آن یعنی چین و روسیه، کشورهای شرق و میانه آسیا هم برای پیوستن به آن مشتاق شدند. اما در اساسنامه سازمان مسیر پیوستن چندان آسان پیش‌بینی نشده بود و به همین دلیل کشورها، متناسب با شرایط خود روند الحاق به شانگهای را در بازه زمانی ۲ تا ۱۰ سال طی می‌کنند. کشورهای خواهان عضویت، ابتدا با عنوان شرکای گفت‌وگو، سپس عضو ناظر و پس از آن به‌عنوان عضو رسمی و دائمی به این سازمان ملحق می‌شوند. هند و پاکستان سال ۲۰۱۷ و پس از طی مراحلی عضو این سازمان شدند و در حال حاضر افغانستان، بلاروس و مغولستان عضو ناظر سازمان همکاری شانگهای و جمهوری آذربایجان، ارمنستان، کامبوج، نپال، ترکیه و سریلانکا شرکای گفت‌وگوی این سازمان هستند.
سازمانی با عضویت نصف جهان
جهان امروز، دنیای سازمان‌های متنوعی است که برای اهداف گوناگون، پیدا و پنهان ایجاد شده و توسعه یافته‌اند، سازمان‌هایی که اغلب آنها را کشورهای اروپایی و آمریکا تأسیس کردند. شانگهای را می‌توان از معدود سازمان‌هایی دانست که گرچه ماهیت سیاسی آن در اولویت دوم است اما صرف حضور و قدرت‌گیری، آن را در برابر سازمان‌هایی چون G۷ قرار می‌دهد.
اگر ماهیت سیاسی شانگهای چندان مطرح نیست، پس چه چیزی این سازمان را به یکی از مهمترین گروه‌های بین‌المللی تبدیل کرده است؟ پاسخ را شاید بتوان در حجم اقتصاد ۲۰ تریلیون دلاری کشورهای عضو سازمان، جستجو کرد. ۲۵ درصد تولید ناخالص جهان برای ۴۰ درصد جمعیت جهان، کشورهای عضو این نهاد به ویژه چند قدرت اصلی آن را به اقتصادهای برتر تبدیل کرده است. پیش‌بینی‌ها، چین را اقتصاد اول دنیا در چند سال آینده و هند را ابرقدرت اقتصادی یک دهه آتی می‌دانند. مجموع تجارت اعضای آن حدود ۶/۶ تریلیون دلار بوده و پیش‌بینی رشد آن در سال جاری و با عضویت دائم ایران دشوار نیست.
اعضای این سازمان اما برای آینده آن برنامه‌های قابل توجهی هم تدارک دیده‌اند. برای نهادی، عضویت توأمان بزرگترین تولیدکننده انرژی (روسیه) و بزرگترین مصرف‌کننده آن (چین)، فرصتی برای جهش اقتصادی است و برنامه‌ریزی این جهش به باشگاه انرژی سپرده شده است. رهایی از قیدوبندها و زیاده‌خواهی‌های بانکی و مالی غرب، انگیزه تأسیس انجمن بین‌بانکی و شورای تجاری است.
چرا عضویت ایران در شانگهای مهم است؟
همزمان با نهایی شدن عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای، پرسش مهم دیگر در اذهان عمومی مردم به زبان ساده این است که اساسا چرا عضویت ایران در این سازمان اهمیت دارد؟ یا این عضویت چه دستاورد مشخص و ملموسی برای مردم در پی خواهد داشت؟
در پاسخ به این پرسش‌های می‌توان دو دسته از عوامل را برشمرد؛ اهمیت سیاسی و اهمیت اقتصادی شانگهای برای ایران.
الف) عضویت در شانگهای، سند شکست سیاست‌های آمریکا
چهاردهه تلاش بی‌وقفه برای انزوای ایران از سوی غرب، با عضویت تهران در یکی از مهمترین سازمان‌های بین‌المللی بار دیگر بی‌اثر شد. آمریکا و رژیم صهیونیستی سال‌هاست در تقلای نشان دادن چهره‌ای هراسناک از ایران به جامعه بین‌الملل هستند، عضویت ایران در گروهی که ۲۳ درصد جغرافیای زمین و ۴۵ درصد جمعیت این کره را شامل می‌شود، این تقلاها را بی‌اثر و موقعیت و جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی ایران را تقویت کرده است. نقش‌آفرینی آینده ایران در این سازمان بین‌المللی با توجه به رویکرد آن می‌تواند اثر تحریم‌های بین‌المللی را هم بر ایران کاهش دهد و نقش جمهوری اسلامی را در ساختارهای رسمی منطقه تثبیت کند.
ب) مزایای اقتصادی شانگهای برای ایران
اهمیت اساسی شانگهای برای ایران، بعد اقتصادی آن است، سازمانی آمارها و شواهد از ارتقای لحظه‌ای و ساعتی جایگاه اقتصادی آن در جهان حکایت دارد. عضویت ایران در این سازمان، گرچه نزدیک به یک دهه طول کشید اما درهای بازارهای شرق و آسیای میانه را به روی کالاهای صادراتی ایران می‌گشاید تا مسیر صادرات مواد نفتی و پتروشیمی هموارتر شود.
براساس آمار گمرک، در سال ۱۴۰۰ تجارت ایران با اعضای شانگهای ۵۴ میلیون و ۸۵۶ هزار تن کالا به ارزش ۳۷ میلیارد و ۱۶۸ میلیون دلار رسید که حدود ۳۰ درصد کل تجارت خارجی کشور را تشکیل می‌دهد. سهم اعضای این سازمان ۴۵ میلیون و ۳۴۹ هزار تن و به ارزش ۲۰ میلیارد و ۵۹۶ میلیون دلار بود و واردات ایران از اعضای سازمان همکاری شانگهای برابر با ۹ میلیون و ۵۰۷ هزار تن کالا به ارزش ۱۶ میلیارد و ۵۷۲ میلیون دلار بوده است.
پروژه‌های حمل‌ونقل، همکاری بانکی، گمرکی و کشاورزی از مهمترین محورهای همکاری جمهوری اسلامی با این نهاد بین‌المللی است و بر اساس پیش‌بینی تحلیلگران اقتصادی با پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای انتظار می‌رود که مجموع درآمد کشور در حدود ۳۷۰ میلیون دلار افزایش یابد. سه میلیارد جمعیت کشورهای عضو این سازمان، با وجود پیشینه فرهنگی که ایران با بسیاری از آنها داراست، فرصت مناسبی برای بخش‌های اقتصادی و گردشگری ایران خواهد بود. در میان هشت شریک عمده صادراتی ایران، چین، هند، پاکستان، به ترتیب جایگاه اول، پنجم و هشتم جای دارند و در میان شرکای وارداتی ایران نیز چین و هند رده‌های اول و چهارم را در اختیار دارند.
مزایای عضویت ایران در سازمان شانگهای را می‌توان به شکل خلاصه در محورهای زیر دسته بندی کرد:
۱-حمل و نقل: موقعیت ژئوپلتیک جمهوری اسلامی ایران، یکی از مهمترین انگیزه‌های اعضای شانگهای در پذیرفتن تهران به عنوان عضو رسمی است. تهران می‌تواند حلقه وصل روسیه به هند و کشورهای دیگر به آب‌های آزاد باشد. همچنین ایران مهمترین کریدور و مسیر اقتصادی و تجاری منطقه اوراسیاست که عضویت در این سازمان و پیوستن به طرح کمربند و جاده چین این جایگاه را ارتقا خواهد داد.
۲- انرژی: نفت و گاز برای ایران هم مانند دیگر اعضای این سازمان از اهمیت ویژه‌ای برخودار است. عضویت جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان منابع نفت و گاز، برای بزرگترین مصرف کنندگان انرژی در این گروه، برگ برنده‌ای است که چشم‌پوشی از آن ممکن نیست. تشکیل باشگاه انرژی در سازمان شانگهای به عنوان مکانیسمی به منظور سامان دادن به موضوع انرژی در شانگهای هم می‌تواند در درازمدت به نفع ایران تعریف شود.
۳- امنیت: سازمان همکاری شانگهای در مقام سازمانی که با اصل مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی تاسیس شد، در جهان امروز می‌تواند در قالب یک پیمان امنیتی مانند ناتو هم ایفای نقش کند و باز شدن چنین مسیری پیش‌روی ایران، از منظر دفاعی و امنیتی حائز اهمیت است. حضور در پیمان نظامی که چهار عضو هسته‌ای دارد، برگ برنده ایران در صورت ایجاد چنین پیمانی است که چندان هم دور از ذهن به نظر نمی‌رسد. تجربه ایران در زمینه مبارزه با مواد مخدر، قاچاق انسان و تروریسم هم ظرفیتی است که تهران در اختیار این کشورها قرار می‌دهد.
۴- تأمین مالی و همکاری بانکی: همکاری‌های بانکی کشورهای عضو شانگهای در صورت حذف دلار از این همکاری‌ها می‌تواند تابوی این ارز را شکسته و نظم اقتصادی نوینی در جهان ایجاد کند. اعطای وام‌ها و اعتبارات اعضای شانگهای به اعضای خود هم از دیگر فواید میان‌مدت عضویت در این سازمان برای ایران خواهد بود که تاکنون در همین راستا به حدود ۶۰ پروژه تعریف شده وام و اعتباراتی بالغ بر ۱۰میلیارد دلار تخصیص داده شده است. تشکیل کنسرسیوم بین‌بانکی با طیفی از بانک‌های کشورهای عضو و تلاش برای برای شکل‌دهی به بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای از دیگر تصمیمات این سازمان برای سال‌ها آینده است.
بیش از یک دهه تلاش ایران برای پیوستن به شانگهای، با برداشته شدن تحریم‌های شورای امنیت در سال ۲۰۱۵، اطمینان بخشی به کشورهای عضو مانند تاجیکستان و از همه مهمتر تغییر نگاه به منطقه و توازن در دیپلماسی، سبب شد که سازمان شانگهای شهریور سال گذشته، فرآیند پذیرش ایران به عنوان عضو رسمی را بپذیرد و ۲۵ شهریور امسال جمهوری اسلامی ایران را به عنوان عضو رسمی خود اعلام کند.
این عضویت گامی مثبت در راستای تنوع‌بخشی به روابط بین‌المللی ایران و اقدامی جدی در مسیر دیپلماسی اقتصادی و امنیتی است. آمارها از آینده روشن این سازمان در اقتصاد جهانی دارد که در نهایت منجر به ارتقای رتبه اقتصادی ایران خواهد شد.
حضور ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای در کنار دیگر اسناد همکاری‌های بلندمدت مانند سند راهبردی ۲۵ ساله با چین و نیز قراردادهایی با روسیه و هند می‌تواند ضامن بهره‌مندی ایران از حضور در میان این گروه باشد.
