شهرنشینی فرایندی است که در آن تغییراتی در سازمان اجتماعی سکونتگاه های انسانی به وجود می آید که حاصل افزایش تمرکز و تراکم جمعیت است. ازنظر سازمانی، در شهرنشینی دگرگونی هایی در ساخت اجتماعی، اقتصادی و کارکردهای جمعیتی ظاهر می شود. ازاین رو این جریان تغییراتی را در ساخت فضای داخلی شهرها به وجود می آورد. شهرنشینی کارکردهای اقتصادی ویژه ای را در اختیار مردم قرار می دهد و تراکم جدیدی را به وجود می آورد و درنتیجه در کاربری زمین شهری نیز تغییراتی را موجب می شود؛ هم چنین شهرنشینی سبب دگرگونی در سبک زندگی مردم، از سبک زندگی روستایی به شهری به همراه تغییر در ارزش ها و نگرش ها می شود.
ضرورت و اهداف پژوهش
تا قبل از انقلاب صنعتی، پتانسیل برای توسعه شهرها در هراندازه و مقداری وابسته به افزایش مازاد کشاورزی و بهبود حمل ونقل، ارتباطات و امنیت سیاسی بود. تا این که در روزگار شهرنشینی، که الگوی ظاهری آن حیرت انگیز بود، ساختمان و فضای کالبدی شهر را در حالت گذار از سنتی به مدرنیته مهیا ساخته است. این در حالی است که در همین دوره در کشورهای پیشرفته، روند توسعه کالبدی در ارتباط کامل با فناوری، اقتصاد و مسائل طبیعی شهرها بوده و اگر در این روند مشکلاتی وجود داشته، با توجه به فناوری های مدرن توانسته اند تا حدودی بر آن فائق آیند. درمجموع، الگوهای شهرنشینی تا حدی برخاسته از انقلاب صنعتی و نیازهای آن ها بوده است، اما رشد شهرنشینی در کشورهای درحال توسعه، روندی برون زا داشته است. با توجه به این که اکنون شهرنشینی روند غالب سکونت را در دنیا تشکیل می دهد و کشور ایران هم در طی دهه های گذشته افزایش بی سابقه جمعیت شهری را تجربه کرده است. فرصت ها و تهدیداتی متعاقب این پدیده شکل گرفته است که این امر مسئله بررسی آینده شهرنشینی را حائز اهمیت نموده است. ازاین رو در این گزارش به بررسی تحولات و آینده شهرنشینی و تهدیدات پیش روی این تحولات و ارائه راهکارهایی جهت حل مسائل آن پرداخته شده است.
آینده تحولات شهری از مناظر گوناگون
تحولات تکنولوژیک و گسترش مصرف انبوه، انقلاب اطلاعات و پدیده جهانی شدن منجر به تحولات اساسی در وجوه مختلف زندگی انسانی مانند فرهنگی، اقتصادی، تکنولوژیک، رفتار شهروندان و همچنین باعث تسریع در تحولات چهره شهرها شده است. در این بخش به بررسی آینده شهرها از مناظر گوناگون پرداخته میشود:
آینده اقتصادی شهرهای جهان و منطقه
در راستای ارائه تحلیل کلی آینده اقتصادی شهرهای جهان و منطقه می توان بیان کرد که واقعیت های کلیدی آینده اقتصاد شهری که درواقع سازوکار دگرگون شده اقتصاد شهری محسوب می شوند شامل مواردی چون موارد زیر است:
- ابر شهرها و مناطق کلان شهری بیش از شهرهای درجه دوم از فرایند جهانی شدن بهره برده اند؛
- زیرساخت ها و خدمات شهری ناکافی، رشد اقتصادی و فعالیت هایی که وابسته به تخصیص بهینه منابع هستند را متوقف می نماید؛
- مزایا انباشتگی از معایب آن بیشتر است، چراکه منابع لازم برای مدیریت مناسب هر فقر اقتصادی را تأمین می کند؛
- اشتغال رسمی همگام با توسعه سریع شهرنشینی رشد نکرده و درنتیجه نابرابری اجتماعی – اقتصادی را تشدید کرده است.
در ارتباط با آینده مطلوب اقتصادی شهرها چند نکته مطرح می شود:
- ارتباط بین برنامه ریزی و سیاست های توسعه اقتصادی برای شهرها باید در تمامی سطوح حکومتی یکپارچه باشد؛
- تقویت منابع مالی شهرها به واسطه مشارکت عمومی – خصوصی، مالیات بر زمین و هزینه کاربران و توسعه ترتیبات مالیاتی عادلانه تر بین حکومت های ملی و شهری، برای توسعه پایدار امری بس ضروری است؛
- تهیه یک چارچوب قانونی برای تمرکززدایی مسئولیت ها در بهبود ساختار حاکمیت شهری بسیار با اهمیت است؛
- ایجاد ارتباط بین سیاست های شهری و توسعه اقتصادی برای بهبود عملکرد و رقابت اقتصادهای محلی، امری بس ضروری است.
آینده اجتماعی شهرهای جهان و منطقه
در راستای ارائه تحلیل کلی آینده اجتماعی شهرهای جهان و منطقه می توان بیان کرد که کاهش فقر و نابرابری همچنان وظیفه اصلی سیاست اجتماعی و توسعه شهری است. برابری بیشتر از طریق راهبردهای مرتبط با یکدیگر به دست می آیند، همچون تحصیل بهتر، به ویژه برای کودکان خانواده های فقیرتر، سیاست های رشد که تقاضای بیشتری برای کار ایجاد کنند، برنامه ریزی درهم تنیده تر و تأمین زیر ساختار.
چهره های فقر در شهرهای بالای جمعیت و سطح پایین بهره وری با چهره فقر در شهرهای ثروتمند که در آن ها فقر در بسیاری از موارد نتیجه رقابت پایین، فقدان مهارت های اجتماعی یا اقتصادی، فقدان دستیابی به کار و بازارهای کار، متفاوت است. فقر در شهرهای دارای رشد شتابان معمولاً ناشی از چنین علت هایی است:
- کمیابی مطلق منابع که خود بیش از هر چیز ناشی از رشد بالای جمعیت است؛
- تعداد بسیار زیاد فرزندان با تکفل بالای خانواده ها؛
- ضعف شهر، دولت ملی و فقدان زیرساخت ها؛
- سطح پایین انباشت سرمایه خصوصی، به ویژه در مسکن.
آینده محیطی شهرهای جهان و منطقه
در راستای ارائه تحلیل کلی آینده محیطی شهرهای جهان و منطقه می توان بیان کرد که با رشد فزاینده جمعیت شهری در کشورهای منطقه و قرارگیری این کشورها ازجمله ایران بر روی کمربند زلزله جهانی، چالش های عدیده ای را در آینده پیش روی برنامه ریزان و مدیران شهری قرار دارد. مخاطرات با الگوهای افتراق اجتماعی – اقتصادی، اسکان برخی از مردم نواحی مستعد خطر و بهره مندی متفاوت جمعیت شهری در دسترسی به منابع و انتخاب هاب نابرابر، تأثیر متقابل دارد. بلایای طبیعی به وسیله تغییر اقلیم جهان حالتی شتابان گرفته است که به طور بالقوه می تواند موجب رشد تصاعدی آسیب پذیر اقتصادی، اجتماعی و سیستم های محیطی شود و نیازهای بشر مانند غذا یا دسترسی به آب، سرپناه و زیرساخت حمل ونقل سلامت فردی، عمومی و اکوسیستم را تحت تأثیر قرار دهد. درمجموع، شهرنشینی محرک اصلی تغییر کاربری زمین و انحطاط محیطی در سراسر جهان است. با سرعت گرفتن روند شهرنشینی در جهان، بسیار ضروری است که سیاست ها و برنامه های مکان جدید به منظور محافظت از اکوسیستم ها، گونه ها و خدمات شهری ارائه شود. این ها در جهت امنیت پایدار، شهرهای زیست پذیر و تاب آور را در قرن بیست و یکم فراهم می کنند. ازاین رو، در دهه های اخیر در برنامه ریزی شهری مفهوم تاب آوری به طور گسترده جایگزین کلمه پایداری شده است.
آینده مدیریتی – نهادی شهرهای جهان و منطقه
در راستای ارائه تحلیل کلی آینده مدیریتی – نهادی شهرهای جهان و منطقه می توان بیان کرد که حکمروایی شهری به عنوان یک مسئله کلیدی برای مدیریت رشد شهری، اجرای سیاست گذاری و استراتژی در دستیابی به اهداف رقابتی ظاهر می شود. شهرها مجبورند که با اثرات منفی شهرنشینی و تقسیم کار بین المللی (پراکندگی شهری و توزیع فضایی، آلودگی، مسائل اجتماعی ناخوشایند) مواجه شوند؛ لذا باید اقدامات پیشگیرانه را برای بهبود و حفظ موقعیت رقابتی خود و تقویت اقتصاد شهری را با انتخاب راهبرد حکمروایی نوآورانه انجام دهند.
تهدیدهای حاصل از شهری شدن در جهان و ایران
شهرنشینی علی رغم این که فرصت های فراوان و اتفاقات جدیدی را در زمینه اقتصادی، اجتماعی و پایداری زندگی به وجود می آورد، تهدیدات و چالش های مهمی چون کمبود زیرساخت ها، کمبود منابع به خصوص انرژی، امنیت، خدمات و غیره را پیشروی جوامع قرار می دهد. موانع اصلی مواجهه با این چالش ها، ضعف نهادهای قانونی، عدم توانایی دولت های محلی، عدم مشارکت مدنی، فقدان هماهنگی لازم در مدیریت شهرهای یک منطقه شهری برای ارائه خدمات و اقدامات توسعه ای است.
توصیه های سیاستی جهت رفع چالش های شهری شدن
درمجموع پارادایم جدید مدیریت شهری به دنبال آن است تا ناپایداری بهره برداری از منابع را کاسته و محرومیت ها و انزوای اجتماعی شهری را در مکان های خاص از بین ببرد. به این منظور در برنامه تحقق آینده مطلوب شهرها، باید سکونتگاه های انسانی را که ازنظر محیط زیستی پایدار و مقاوم، ازنظر اجتماعی همه شمول، امن و خالی از خشونت و ازنظر اقتصادی پرثمر بوده و با دگرگونی پایدار محیط های غیرشهری همسو و هم جهت هستند را ترویج دهد. خلاصه اینکه، شهرها باید تبدیل به محیط هایی همه شمول، امن، تاب آور و پایدار شوند.
جمع بندی
شهرها پدیده های اجتماعی پیچیده ای هستند و می توانند امتیازات فراوانی برای ساکنان خود فراهم کنند. ازجمله این امتیازات می توان به تسهیل فرایندهای ارتباطات، تعامل اجتماعی، تجارت، تولید اقتصادی، مدیریت و اجرا اشاره کرد. هدف از مطالعه حاضر بررسی تحولات آتی شهرنشینی و شهرهای آینده است. در ابتدا تغییرات اندازه شهر و تغییرات کلان شهرها موردمطالعه و سپس به بررسی فرصت ها و تهدیدات پیشروی آینده شهرها پرداخته شده است. کمبود زیرساخت ها، کمبود منابع به خصوص انرژی، امنیت، خدمات و غیره از چالش های پیشروی این جوامع هستند. با اجرای راهکارهایی همچون ترویج سکونتگاه های انسانی که ازنظر محیط زیستی پایدار و مقاوم، ازنظر اجتماعی همه شمول، امن و خالی از خشونت و ازنظر اقتصادی پرثمر هستند می توان آینده ای مطلوب برای شهرها ایجاد نمود.
این مطالعه در مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری توسط مرتضی مهر علی تبار فیروز جایی در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.
