بررسی و تبیین ساختار توسعه دیپلماسی علم و فناوری در کشور

ضرورت و اهداف پژوهش

بسیاری از کشورها همچون ایالات متحده، بریتانیا، ژاپن و سوئیس به ضرورت پیوند مسائل علم و فناوری با سیاست خارجی پی برده اند. نمونه ای از آن در ایالات متحده آمریکا، تأسیس مرکز دیپلماسی علم؛ ذیل انجمن آمریکایی پیشرفت علم (AAAS) است. در این راستا کشورهای مختلف، سعی داشته اند ایجاد سازمان های متولی را مدنظر قرار داده و فعالیت های مربوط به دیپلماسی علم و فناوری را یکپارچه و ساختارمند نمایند.

ازآنجایی که دیپلماسی علم و فناوری، پدیده ایست که تعدد بازیگران در آن بسیار است و این پدیده در تعامل بازیگران داخلی و خارجی اتفاق می افتد، لازم است تا تعاریف و منظور از دیپلماسی علم و فناوری به خصوص برای بازیگران داخلی به صورت مشخص تعیین شود؛ بنابراین این پژوهش باهدف فراهم آوردن اطلاعاتی برای تصمیم گیران، به منظور ایجاد یک دید جامع در حوزه ی دیپلماسی علم و فناوری کشور طراحی و اجرا شده است.

بررسی تعاریف دیپلماسی علم و فناوری

بر اساس مرور مستندات، گزارش ها، مقالات و سخنرانی های انجام شده توسط افراد صاحب نظر و مرتبط با حوزه دیپلماسی علم  و  فناوری در کشورهای آسیایی، آفریقایی، اروپایی و آمریکایی، تعاریف متعددی ارائه و موردبررسی قرارگرفته اند. در این تعاریف، دو بعد برای دیپلماسی علم (علم برای دیپلماسی و دیپلماسی برای علم) و دو رویکرد در هدف گیری اقدامات مربوط به دیپلماسی علم (برآورده کردن اهداف ملی و پرداختن به چالش های مشترک منطقه ای و جهانی) پررنگ به نظر رسیدند. به طوری که تعریف زیر به عنوان یک تعریف عام در نظر گرفته شد:

«استفاده از ظرفیت های علمی و فناورانه برای پیشبرد اهداف سیاسی و استفاده از ظرفیت های دیپلماتیک برای پیشبرد اهداف علمی و فناورانه به منظور ایجاد و تسهیل روابط دو یا چندجانبه میان کشورها به طوری که هم منافع داخلی کشورهای درگیر را برآورده ساخته و هم به حل چالش های بین المللی کمک نماید».

بررسی تعاریف مختلف نشان می دهد که نگاه ملی برای کشورها و رویکرد علم برای دیپلماسی بیشترین فراوانی را داشته و از اهمیت بیشتری برخوردار بوده اند.

با توجه به تکثر در تعاریف ارائه شده از مفهوم دیپلماسی علم و فناوری با توجه به خاستگاه هر یک از آن ها، مناسب است که هر کشوری ضمن توجه به تعریف کلی فوق، تعریفی متناسب سازی شده بر اساس رویکرد و جهت گیری خود را در اسناد بالادستی ارائه نماید.

ساختار دیپلماسی علم و فناوری سایر کشورها

در بخش دوم این پژوهش به بررسی پیشینه، شناسایی بازیگران اصلی، نمونه اقدامات صورت گرفته و ساختار حکمرانی دیپلماسی علم و فناوری در کشورهای آمریکا، ژاپن، هند، سوئیس، فرانسه و ایتالیا به عنوان کشورهای دارای ساختار در این حوزه پرداخته شد. این بررسی در ابتدا با جمع آوری اطلاعات با کلیدواژه های مرتبط آغاز شد و در ادامه با دسته بندی در یک چارچوب برای هر کشور اطلاعات کلی مربوط به ساختار دیپلماسی علم و فناوری آن کشور در یک جدول که شامل بازیگران، نوع اقدامات و نمونه اقدامات آن ها می شود، جمع بندی شده و به عنوان ورودی برای بخش نتیجه گیری و تحلیل مورداستفاده قرار گرفته است. درنهایت، در بخش نتیجه گیری و تحلیل، با یکپارچه سازی جداول جمع بندی کشورها، به مقایسه آن ها پرداخته و راهبردهای مشترک و مخصوص هر کشور بیان شده است.

مختصراً می توان اشاره نمود که از این بخش نتایج ذیل، حاصل شد:

• در اهداف کشورها؛ هم به رویکرد توسعه ای و مشارکتی در فضای بین الملل و هم محافظت از دستاوردهای علمی و فناورانه اشاره شده است؛
• در رویکردهای کشورها، هم به دیپلماسی برای علم و هم علم برای دیپلماسی اشاره شده است؛
• دیپلماسی علم و فناوری در اکثر کشورها به عنوان یک موضوع کلان آمیخته با سیاست های روابط بین الملل در نظر گرفته شده است؛ به همین دلیل نهادهای درگیر در این موضوع، نهادهای سطح بالای دولتی و عموما فعال در بدنه سیاست خارجی می باشند که در صورت نیاز، از نهادهای تخصصی برای مشارکت در موضوعات استفاده می شود؛
• دیپلماسی علم و فناوری به دلیل داشتن ماهیت و مزیت دوگانه برای سیاست خارجی و علم و فناوری، مشارکت نهادهای متولی هر دو موضوع را می طلبد که اقدامات این دو دسته از نهادها باید مکمل یکدیگر بوده و هر دو در جهت تأمین منافع ملی تعریف شده و به اجرا درآید.

نهادهای متولی دیپلماسی علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران

در این بخش، با تمرکز بر حوزه نهادی دیپلماسی علم و فناوری، تلاش شد تا نهادهای فعال در این حوزه و مصداق فعالیت های آنان در کشور مورد شناسایی قرار گیرند. بازیگران حوزه دیپلماسی علم و فناوری در ایران را می توان در پنج دسته برشمرد: «وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مجموعه های آن»، «وزارت امور خارجه و مجموعه های آن»، «نهاد ریاست جمهوری و مجموعه های آن»، «برخی نهادهای وابسته یا حمایت گیرنده از دولت» و «بازیگران غیردولتی همچون انجمن های علمی و شرکت های فناور و دانش بنیان». یافته های پژوهش حاکی از آن است که سهم زیادی از بازیگران حوزه دیپلماسی علمی در کشور، مربوط به مجموعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است. اقدامات وزارت امور خارجه محدود به علم در دیپلماسی و صرفاً توانمندسازی نیروی انسانی است. وزارت امور خارجه به عنوان بازیگر اصلی صحنه دیپلماسی علم و فناوری کشور، به جز مواردی خاص مانند مذاکرات هسته ای، اقدامات مؤثری در خصوص دیگر ابعاد در دستور کار نداشته است. مجموعه ریاست جمهوری، اقداماتی در دو بعد علم برای دیپلماسی و علم در دیپلماسی انجام داده است، اما می توان گفت که به لحاظ ماهیت علمی و فناورانه دو دسته نهاد اصلی درگیر (مجموعه های علم و فناوری و مجموعه سیاست خارجی)، بایستی اقدامات بیشتری در دو بعد «دیپلماسی برای علم» و «علم در دیپلماسی» طراحی و اجرا شود. در ساختار دیپلماسی علم و فناوری کشور، نهادی مشخص برای هدف گذاری در این زمینه وجود ندارد. لذا بازیگران مختلف، بنا به هدف های سازمانی خود به فعالیت در این زمینه می پردازند. درنتیجه یکی از ضعف های عمده در ساختار دیپلماسی علم و فناوری عدم وجود یک راهبر یا میاندار برای هماهنگی اقدامات در این زمینه است.

ساختار پیشنهادی بازیگران دیپلماسی علم و فناوری در ایران

با مطالعه ادبیات این حوزه، بررسی تجربیات دیگر کشورها و هم چنین بررسی ساختار موجود در کشور، می توان یک ساختار پیشنهادی برای ایفای نقش بازیگران در جمهوری اسلامی ایران، پیشنهاد نمود.

ساختار پیشنهادی دو بعد نقش ها و بازیگران را در نظر می گیرد که بعد نقش ها به دو دسته نقش ستاد و نقش صف و بعد بازیگران به چهار دسته سطح عالی، سطح یک، سطح دو و سطح سه تقسیم شده اند. در ساختار پیشنهادی ماهیت نقش های «راهبر و هدف گذار»، «برنامه ریز»، «مروج»، «مشاور»، «تأمین کننده مالی» از نوع پشتیبانی و ماهیت نقش مجریان از نوع اجرایی است.

«راهبران و هدف گذاران» وظیفه هدف گذاری و هماهنگی و پایش بازیگران را بر عهده دارند. این بازیگران بایستی دارای سطح عالی در نهادهای حاکمیتی باشند.

در این ساختار «برنامه ریزان» در خصوص اقدامات، سیاست ها و اهداف تعیین شده سطح عالی اقدام به برنامه ریزی، تأمین مالی و اجرا می کنند. آن ها در سطح یک قرارگرفته و شامل وزارت امور خارجه، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری می شود.

«مروجان» اقدام به ترویج ادبیات دیپلماسی علم و فناوری، آموزش نیروی انسانی و تهیه گزارش هایی برای تصمیم سازان می کنند. علاوه بر وزارت امورخارجه، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از سطح یک، سایر وزارتخانه ها، شبکه ها، انجمن ها و سمن ها از سطح دو نیز در این زمینه باید نقش مشخص شده را ایفا نمایند.

همچنین این نهادها و بخش خصوصی به عنوان «مشاوران» باید گزارش ها و مشورت های علمی، فناوری و سیاسی لازم جهت برنامه های اجرایی، سیاست گذاری و تصمیم گیران را تهیه کنند. «مجریان» در مدل پیشنهادی باید اقدامات برنامه ریزی شده را به اجرا درآورند. این وظیفه بر عهده وزارت امور خارجه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از سطح یک، سایر وزارتخانه ها، شبکه ها، انجمن ها و سمن ها و بخش خصوصی از سطح دو است. درنهایت «تامین کنندگان مالی» منابع مالی موردنیاز اقدامات برنامه ریزی شده را تامین می کنند.

جمع بندی

در ایران علیرغم وجود نهادهای مرتبط با حوزه دیپلماسی علم و فناوری که هرکدام تابه حال اقداماتی نیز در این حوزه صورت داده اند، نقشه راه مشخصی در این حوزه که ضامن منافع ملی و در هماهنگی با سایر مجموعه های فعال باشد، وجود ندارد و هر نهاد بسته به هدف خود به صورت جزیره ای اقداماتی را انجام می دهد؛ بنابراین ضرورت ارائه ساختاری که بازیگران و نقش آنان را مشخص کند احساس می شود.

بدین منظور در این پژوهش، ابتدا به بررسی جزئی تعاریف دیپلماسی علم و فناوری پرداخته شده است. سپس پیشینه، اقدامات و بازیگران اصلی برخی از کشورها در حوزه دیپلماسی علم و فناوری، به منظور یافتن درس آموخته هایی برای کشور، مطالعه شده است. در ادامه، باهدف شناسایی وضع موجود، نهادهای متولی دیپلماسی علم و فناوری، نهادهایی که تاکنون فعالیت های مرتبطی انجام داده اند و مجموعه فعالیت های این نهادها در ایران، شناسایی و بررسی شده اند. درنهایت ساختاری از بازیگران عرصه دیپلماسی علم و فناوری پیشنهاد شده است که با تعیین نقش و هدف مشخص در این حوزه اقدام نمایند.

این مطالعه در پژوهشکده مطالعات فناوری توسط جواد مشایخ و به سفارش مرکز همکاری های تحول و پیشرفت در سال ۱۳۹۵ انجام شده است.