بحران آب اصفهان در یک نگاه

کمبود آب و ایجاد بحران‌های زیست محیطی، اجتماعی و سیاسی در استان اصفهان موضوع جدیدی نیست و این هشداری است که در بیش از دو دهه در این خطه از کشور و توسط کارشناسان بارها اعلام شده و زنگ خطر آن از سال‌ها قبل به صدا درآمده است. این بحران در سال جاری و با کاهش نزولات جوی و بروز پدیده خشکسالی وارد فاز جدیدی شده و اعتراضات اجتماعی قابل توجهی را موجب شده است.

استان اصفهان یکی از کم بارش‌ترین استان‌های کشور است که متاسفانه علیرغم این میانگین کم بارندگی و تاب‌آوری بسیار پایین، به لحاظ «جایابی صنایع آب‌بر»، یکی از بیشترین صنایع را در درون خود جای داده است. به عبارتی این استان به لحاظ میانگین بارندگی در بین ۳۱ استان کشور رتبه ۲۵را دارد اما به لحاظ استقرار صنایع آب‌بر به عنوان سومین استان کشور در این زمینه شناخته می‌شود. استقرار صنایع آب‌بر و جایابی نامناسب آن‌ها که همگی ناشی از مدیریت نادرست و عدم در نظر داشتن مسایل «رویکرد پایدار» در حوزه محیط زیست و کلیت کشور است، موجب شده تا فرصت بسیار جذاب و مناسبی مانند «زاینده‌رود» که در دل فلات مرکزی کشور، زندگی را برای قرن‌های متمادی جاری می‌کرده، امروزه در آستانه بحران‌های بزرگی باشد که حیاتِ بخش زیادی از جمعیت کشور را با تهدید جدی روبرو می‌کند.

اصفهان، تبدیل فرصت به تهدید!

با نگاهی به پهنه جغرافیایی و پستی و بلندی‌های کشور در خواهیم یافت که استان اصفهان از یک اقلیم چهار فصل و بسیار مهم در کشور برخوردار است که شاید کمتر استانی چنین وضعیتی را داشته باشد. غرب استان پوشیده از رشته‌کوه‌های زاگرس با ارتفاعات بالای ۴ هزار متر، و میانگین بارندگی بیش از ۲۰۰ میلیمتر در سال و سرچشمه بزرگ‌ترین منبع تولید آب شیرین استان و حوزه فلات مرکزی است. این درحالی است که شرق استان دربردارند بخش اعظمی از کویر مرکزی کشور و میانگین بارندگی کمتر از ۱۰۰ میلیمتر در سال می‌باشد. درواقع بیش از ۳ چهارم این استان دارای اقلیم گرم و خشک و به لحاظ بارندگی وضعیت چندان مناسبی ندارد.

اضمحلال سرمایه‌گذاری در صنعت سبز(گردشگری) در این استان یکبار در دهه ۴۰ شمسی با تاسیس «ذوب آهن» و دیگر بار از اواخر دهه ۶۰ شمسی و با پروژه انتقال «کارخانه فولاد» از استان هرمزگان به شهرستان «مبارکه» کلید خورد.

با تمام این اوصاف استان اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگ و هنر ایران و اقلیم چهار فصل آن مقصد جذابی برای گردشگران داخلی و خارجی است که به عنوان یک فرصت بزرگ برای جذب سرمایه‌گذاری در «صنعت سبز»(گردشگری) محسوب می‌شود. اما این فرصت مهم یکبار در دهه ۴۰ شمسی با تاسیس «ذوب آهن» و دیگر بار از اواخر دهه ۶۰ شمسی و با پروژه انتقال «کارخانه فولاد» از استان هرمزگان به شهرستان «مبارکه»، از این استان سلب شده و به نوعی توسعه صنایع استان اصفهان بدون توجه به «تاب‌آوری اقلیمی» آن کلید خورد. فولاد مبارکه که در دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد همواره از آن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کارخانجات خاورمیانه یاد می‌شد، امروزه به دلیل بهره‌برداری بسیار بالا از آب زاینده‌رود نه تنها گرهی از مشکلات اقتصادی استان باز نکرده بلکه یکی از ریشه‌های اصلی ایجاد بحران در استان هم شناخته می‌شود. این در حالی است که بسیاری از کارخانجات و صنایع آب‌بر در کشورهایی که بیشترین و بزرگ‌ترین تولید کننده فولاد هستند، مانند ژاپن، برزیل، هند و چین جملگی در سواحل اقیانوسی واقع شدند. مضاف بر این دو مورد یاد شده استان اصفهان از سال‌های دهه ۴۰ به بعد شاهد رشد چشمگیر اراضی کشاورزی، مهاجرپذیری، استقرار صنایع و … هم بوده است.

افزایش میزان اراضی زیر کشت در اصفهان

بنابر اطلاعات آماری «چکیده نتایج طرح آمارگیری زراعت سال ۱۳۹۷»، در استان اصفهان ۹۷ هزار و ۱۶۱ قطعه اراضی کشاورزی با مساحت ۳۴۰ هزار و ۶۹۲ هکتار وجود دارد که از این تعداد ۸۰ هزار و ۴۷۷ قطعه زمین کشاورزی با مساحت ۱۹۷ هزار و ۶۷۱هکتار زیر کشت هستند(۱). این میزان در قیاس با سال ۱۳۹۳ ، که تعداد اراضی زیر کشت استان اصفهان ۱۰۳  هزار و  ۷۱۳قطعه با مساحت ۳۱۱ هزار و ۴۳۰ هکتار و تعداد اراضی زیر کشت برابر با ۸۳ هزار و ۷۰۱ مورد با مساحت ۱۷۱ هزار و ۹۰۸ هکتار بوده(۲)، حاوی یک نکته بسیار مهمی است. بنابر این آمار، گرچه «تعداد» زمین‌های «قابل کشت» و «زیرکشت» در استان اصفهان و در سال ۱۳۹۷ نسبت به ۴ سال قبل روند کاهشی داشته اما مساحت این روند چه در مساحت زمین‌های قابل کشت و چه در زمین‌های زیرکشت به میزان قابل توجهی افزایش داشته است. به عبارتی مساحت اراضی قابل کشت در سال ۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۳ به میزان ۲۹ هزار و ۲۶۲ هکتار و مساحت اراضی زیرکشت هم ۲۵ هزار و ۷۶۳ هکتار بیشتر شده است. جدول ذیل اطلاعات مهمی در این رابطه نشان می‌دهد.

با قدری تامل در آمار جدول فوق در خواهیم یافت که تعداد زمین‌های زیرکشت در استان اصفهان و طی ۴ سال تجمیع شده که از این حیث «تعداد» زمین‌های زیرکشت کمتر شده اما «مساحت» این اراضی گسترش داشته است. این در حالی است که تاب‌آوری اقلیمی استان هر سال بنابر ورود تعداد زیادی از افراد مهاجر از استان‌های همجوار(چهارمحال و بختیاری، خوزستان، لرستان و …)، کاهش داشته ضمن این‌که میانگین بارندگی هم بسیار کم شده است.

گرچه «تعداد» زمین‌های «قابل کشت» و «زیرکشت» در استان اصفهان و در سال ۱۳۹۷ نسبت به ۴ سال قبل روند کاهشی داشته اما مساحت این روند چه در مساحت زمین‌های قابل کشت و چه در زمین‌های زیر کشت به میزان قابل توجهی افزایش داشته است.

استقرار صنایع آب‌بر تیر خلاص بر حیات استان

بررسی وضعیت استقرار صنایع آب‌بر در استان اصفهان هم دست کمی از وضعیت کشاورزی به لحاظ استفاده از آب ندارد و شاید در این حیطه وضعیت بسیار وخیم‌تری هم داشته باشد. بنابر اطلاعات به دست آمده از «سالنامه آماری اصفهان در سال ۱۳۹۰»، در این استان برای صنایع آب‌بری چون محصولات غذایی و آشامیدنی‌ها، منسوجات، ساخت کاغذ و محصولات کاغذی، کک و فرآورده‌های حاصل از نفت، ساخت مواد و محصولات شیمیایی، محصولات لاستیک و پلاستیک، سایر محصولات کانی غیرفلزی، ساخت فلزات اساسی، محصولات فلزی فابریکی، استخراج کانی‌های فلزی و …  تعداد ۵۵۴ مجوز تاسیس و بهره‌برداری صادر شده است(۳).

این موضوع درست سه سال بعد و در سال ۱۳۹۳ توسط مدیرکل اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان مورد پیگیری جدی‌تر قرار گرفت. به گفته «اسرافیل احمدیه» این استان از نظر تعداد واحدهای صنعتی، جزو اولین استان‌های کشور و با ۶۴۲ معدن از نظر حوزه استحفاظی، سومین استان در کشور است(۴).

از تیرماه ۹۸ تاکنون هم در مجموع بیش از یکهزار و ۱۰۰ مجوز با بیش از ۳۱ هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری برای ایجاد کارخانه جدید در استان اصفهان صادر شده است. استان اصفهان از حیث صدور پروانه بهره برداری صنایع در سال ۹۸ – ۹۹، رتبه دوم را در کشور کسب کرده و در این مدت بیش از سه هزار مجوز پروانه بهره‌برداری در بخش صنعت صادر شد که با توجه به شرایط استان، موقعیت جغرافیایی، زیرساخت‌ها، پتانسیل‌ها و واحدهای موجودی که در استان مشغول فعالیت هستند حدود ۱۲ درصد صنعت کشور در این استان جای گرفته است(۵).

اصفهان با ۱۲ هزار هکتار از نظر تعداد و اراضی شهرک‌های صنعتی مقام نخست را در کشور دارد. به گفته مدیرعامل شرکت شهرک‌های صنعتی استان اصفهان، ۲ هزار و ۲۷۵ واحد تولیدی در مساحت یک هزار و ۶۶ هکتار از سال ۹۲ تا ۹۹ به بهره برداری رسیده که برای ۳۷ هزار  ۷۲۳ نفر اشتغال ایجاد شده که بطور میانگین سالانه پنج هزار و ۵۰۰ شغل در شهرک‌ها و نواحی صنعتی این استان ایجاد شده است(۶). به گفته «محمدجواد بگی» مدیرعامل شرکت شهرک‌های صنعتی استان اصفهان، تاسال ۱۳۹۹، تعداد ۷۱ شهرک و ناحیه صنعتی این استان با ۷۴۵ مگاوات برق به شبکه فوق توزیع کشور پیوسته‌اند. عملیات اجرایی ۲ شهرک صنعتی جدید، «جندق» در شهرستان «خوروبیابانک» (در شرق استان و در دل کویر مرکزی کشور) و «رکن آباد» در شهرستان «لنجان» هم در سال ۱۳۹۹ آغاز شده که با توجه به وضعیت امکانات زیربنایی موجود در نواحی صنعتی تنها تامین آب این شهرک‌ها به میزان ۷۰۵ لیتر بر ثانیه در ۶۷ شهرک و ناحیه صنعتی استان بوده که رقم بسیار قابل ملاحظه‌ای است(۷).

این اقدامات موجب شده تا استان اصفهان بالاترین میزان مهاجرت از استان‌های همجوار به خود را تنها ظرف مدت ۵ سال یعنی از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ و در کل کشور به خود اختصاص دهد. بنابر اطلاعات آماری درگاه ملی آمار، تعداد مهاجران واردشده طی ۵ سال گذشته برحسب جنس، استان محل اقامت قبلی و سن بر اساس آخرین جابجایی انجام شده در استان اصفهان برابر با ۱۴۱ هزار و ۶۳۴ نفر بوده است(۸).

با توجه به وضعیت امکانات زیربنایی موجود در نواحی صنعتی تنها تامین آب شهرک‌های صنعتی به میزان ۷۰۵ لیتر بر ثانیه در ۶۷ شهرک و ناحیه صنعتی استان بوده که رقم بسیار قابل ملاحظه‌ای است.

استان اصفهان به لحاظ ظرفیت منابع آبی و تاب‌آوری اقلیمی در وضعیت بسیار بحرانی قرار دارد. لذا در نظر داشتن شرایط اقلیمی برای توسعه صنایع اقتصادی یکی از مهم‌ترین اصول در بحث رویکرد توسعه پایدار است.

منابع