دیروز سه شنبه روز مهمی برای دیپلماسی ایرانی و منطقه (خاورمیانه) بود. سفر فیصل مقداد، وزیر امور خارجه سوریه به موازات برگزاری نشست محور آستانه حکایت از آن دارد که تهران، مسکو و آنکارا نیم نگاه جدی به احیای این روند (آستانه) برای رفع نگرانی های خود پیرامون تحولات جاری در سوریه دارند. با این حال باید در نظر داشت که حضور همزمان روسای جمهور ترکیه و روسیه می تواند مویدی بر تشدید اختلافات طرفین بعد از جنگ اوکراین هم باشد. در همین راستا خروج روسیه از سوریه به واسطه تداوم این جنگ (اوکراین) و آماده شدن ارتش ترکیه برای اشغال حلب سبب شد تا تهران دوباره دست به دامن محور آستانه برای تعدیل تعارض منافع سه بازیگر عضو این روند شود. در کنار آنچه گفته شد این گزاره نیز مطرح است که اساسا اردوغان و پوتین، نه به دلیل حضور در روند آستانه که با هدف دیدار دوجانبه (روسیه – ترکیه)، خود را به تهران رسانده اند. خاصه آنکه دیدار مذکور بین روسای جمهوری ترکیه و روسیه اولین دیدار این دو بعد از وقوع جنگ اوکراین است. در مجموع آن چه بیان شد این سوال به ذهن متبادر می شود که آیا اردوغان و پوتین مناسبات دوجانبه بین آنکارا – مسکو را مهمتر از روند آستانه می دانند؟
در این رابطه علی اکبر فرازی طی گفت وگویی با شرق و در پاسخ به سوال فوق صراحتا از اهمیت مناسبات دو جانبه بین اردوغان و پوتین به واسطه تداوم جنگ اوکراین می گوید و تصریح می کند که نباید و نمی توان این ارزیابی را داشت که روسای جمهوری ترکیه و روسیه فقط و صرفا با هدف حضور در نشست سران روند آستانه به تهران آمده اند.
سفیر پیشین ایران در رومانی پیرامون تحولات جنگ اوکراین و تاثیر مستقیم و جدی آن بر خاورمیانه با محوریت سوریه تصریح می کند که خروج روسیه از این کشور(سوریه) و جایگزینی شدن آن توسط نیروهای ایرانی و ارتش بشار اسد نگرانی پررنگی در ترکیه و شخص اردوغان ایجاد کرده است تا جایی که ارتش ترکیه خود را برای تجاوز جدید به سوریه و اشغال حلب آماده می کند. از این رو اردوغان سعی دارد، نه از مسیر روند آستانه که از طریق دیدار رو در رو با پوتین شرایطی را رقم بزند که بتواند از یک طرف نسبت به جایگزین شدن ایران و نیروهای بشار اسد وقفه ای ایجاد کند و از طرف دیگر فضا را برای گسترش نفوذ خود با اشغال حلب فراهم کند.
این در حالی است که به باور محسن پاک آیین علاوه بر اهداف دو جانبه اردوغان و پوتین برای سفر به ایران بی شک حضور در روند آستانه با هدف مدیریت تحولات سوریه، ترسیم آینده ای درست و استقرار صلح، ثبات و امنیت در این کشور نیز مهمترین و محوری ترین هدف سفر روسای جمهوری ترکیه و روسیه به تهران است. سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان در ادامه نکات خود این مسئله را هم گوشزد می کند که نمی توان منکر اختلافات جاری بین سه بازیگر روند آستانه در خصوص تحولات سوریه بود به ویژه که بعد از وقوع جنگ اوکراین و تداوم این جنگ شرایطی برای هر سه کشور و به خصوص روسیه و ترکیه رقم خورده است که بر دامنه اختلافات افزوده شده است، اما نفس حضور پوتین و اردوغان در ایران و بزرگرای نشست سران آستانه گامی مهمی در مسیر حل اختلافات و کاهش تضاد و تعارض منافع بین این سه کشور مهم خواهد بود. در ضمن برگزاری منظم و متناوب این نشست به خصوص در سطح سران که باید ادامه یابد، علاوه بر اجرایی کردن مصوبات و خروجی نشست ها بی شک به جلوگیری از برخی سوء تفاهم ها و عدم وقوع اتفاقات مانند حمله احتمالی ارتش ترکیه به شمال سوریه و اشغال حلب می انجامد.
*** اهمیت گفته های رهبر انقلاب در دیدار با اردوغان و آینده ترکیه بعد از حمله احتمالی به شمال سوریه
دیروز سه شنبه و در جریان دیدار رجب طیب اردوغان با رهبر انقلاب نکات بسیار کلیدی از زبان رهبری پیرامون تحولات منطقه و اقدامات و مواضع آنکارا از قفقاز جنوبی تا سوریه مطرح شد. رهبری در دیدار با رئیس جمهور ترکیه، مسئله تمامیت ارضی سوریه را بسیار مهم برشمردند و با اشاره به برخی نقل قول ها مبنی بر حمله نظامی به شمال سوریه، تأکید کردند: این کار قطعاً هم به ضرر سوریه هم به ضرر ترکیه و هم به ضرر منطقه است و اقدام سیاسی مورد انتظار از جانب دولت سوریه را نیز محقق نخواهد کرد. رهبر انقلاب در ادامه صراحتا بیان داشتند که با مسدود شدن مرز ایران و ارمنستان مخالفیم.
راجع به ارزیابی اهمیت این دیدار و نکات مطرح شده، فرازی در ادامه گپ و گفتش با شرق نگاهی متفاوت را پیش می کشد و تصریح می دارد که علیرغم دیدار دیروز سه شنبه اردوغان با مقام معظم رهبری و ذکر نکات بسیار مهم و کلیدی رهبر انقلاب که درست و ناشی از تحلیل دقیق ایشان از تحولات منطقه از قفقاز گرفته تا خاورمیانه و سوریه بود، اما ترکیه و شخص اردوغان عملا در وضعیت نه چندان مناسبی، چه به لحاظ اقتصای و چه به لحاظ سیاسی قرار دارد؛ درگیر شدن با تورم حدود 80 درصدی و جایگاه متزلزل اردوغان در جامعه سیاسی ترکیه، آن هم در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ترکیه برای ژوئن سال 2023(خرداد1402) یقینا باعث خواهد شد که رئیس جمهور ترکیه، نه به حرف های تهران گوش دهد و نه به خروجی نشست دیروز سران آستانه اهمیت دهد، بلکه آنچه که تعیین کننده رفتار ترکیه در سوریه خواهد بود فقط به تاثیرگذاری اشغال حلب و به تبع آن ارتقاء وزن اردوغان در جامعه ترکیه و همچنین انحراف در افکار عمومی این کشور (ترکیه) از مشکلات اقتصادی و معیشتی است.
در مقابل پاک آیین هم با گریزی به دیدار دیروز سه شنبه اردوغان با رهبری خاطر نشان می کند که نکات مطرح شده از زبان رهبر معظم انقلاب خطاب به رئیس جمهور ترکیه بسیار درست و دقیق بود. لذا اگر چه این احتمال وجود دارد که اردغاون به دلایل متعدد به خصوص دلایل داخلی از مشکلات اقتصادی گرفته تا آماده شدن برای انتخابات ریاست جمهوری اهمیتی به نگاه درست جمهوری اسلامی ایران ندهد و کماکان خود را برای حمله به سوریه و اشغال حلب آماده کند، اما بی شک آنچه که رهبر انقلاب در خصوص تبعات مخرب حمله به شمال سوریه عنوان داشتند دامن اردوغان را خواهد گرفت. چون حمله به شمال سوریه، نه به نفع ترکیه، نه به نفع سوریه و نه به نفع امنیت کل منطقه خاورمیانه خواهد بود.
سفیر پیشین ایران در تایلند و ازبکستان برای تشریح این نگاه خود در گفت و گو با شرق به تبعات حمله احتمالی ارتش ترکیه به سوریه و اشغال حلب اشاره می‌کند و بیان می دارد که در سایه ارزیابی درست مقام معظم رهبری قطعا هر گونه اقدامی از سوی ترکیه و اردوغان برای اشغال حلب بر خلاف ارزیابی و محاسبات آنکارا می تواند ناامنی را به داخل ترکیه تسری دهد خصوصاً آنکه اکنون اردوغان مشکلات جدی هم با کردهای ترکیه علاوه بر کردهای سوریه دارد و قطعاً حمله به حلب بر شدت اختلافات و شدت واکنش کردهای ترکیه و سوریه دامن خواهد شد، این در حالی است که مشکلات اقتصادی و معیشتی هم در ترکیه به شدت پررنگ تر شده است و توان آنکارا برای ماجراجویی های جدید در سوریه با اشغال حلب به شدت کاهش پیدا کرده است و این ماجرا جویی ها می تواند خود هزینه های گزاف که روی دست اردوغان در آستانه انتخابات بگذارد.
پاک آیین پیرو تحلیل خود می افزاید: نباید فراموش کرد که نادیده گرفتن مصوبات دیروز نشست سران آستانه و همچنین مواضع جمهوری اسلامی ایران در خصوص تحولات سوریه از جانب ترکیه باعث خواهد شد که علاوه بر تشدید ناامنی در سوریه و ترکیه و بغرنج تر شدن چالش های معیشتی، جایگاه سیاسی اردوغان هم در آستانه انتخابات ریاست جمهوری سال آینده بیش از پیش متزلزل شود. چرا که کردها هم به عنوان بخش لاینفک جامعه ترکیه از وزن قابل قبولی برخوردارند، هم چنانی که در ادوار پیشین انتخابات کردها سهم به سزایی در سمت و سودهی به جریان انتخابات ترکیه داشته اند.
*** احتمال دور خوردن ایران در تهران؟!
با وجود آنکه بعد از ظهر دیروز سه شنبه نشست سران محور آستانه برای هفتمین بار و با وقفه ای حدود دو ساله برگزار شد و در پایان هم شاهد صدور بیانیه مشترک و مصوباتی هم بودیم، اما در این بین این گزاره تحلیلی مطرح است که آنچه تعیین کننده در تحولات سوریه خواهد بود به دیدار دو جانبه پوتین و اردوغان و بده بستان های پشت پرده آنکارا – مسکو باز می گردد.
در همین راستا علی اکبر فرازی احتمال دور خوردن ایران را توسط ترکیه و روسیه را دور از ذهن نمی داند. این تحلیلگر ارشد سائل بین الملل پیرو نکات قبلی بر این مهم تاکید دارد که چون تاثیرگذاری مناسبات و دیدار دو جانبه روسای جمهور ترکیه و روسیه به مراتب بیشتر از نشست دیروز سران روند آستانه، مصوبات و بیانیه مشترک آن است، از این جهت بی شک ناگفته های محرمانه در دیدار دوجانبه اردوغان و پوتین هم می تواند سمت و سوی آینده سوریه را مشخص کند.
سفیر اسبق ایران در مجارستان و قبرس با تکرار ادعای پیشین خود مبنی بر اهمیت ندادن آنکارا به خروجی نشست آستانه و تلاش های ایران برای دعوت از فیصل مقداد، وزیر امور خارجه سوریه بار دیگر پای تاثیر جنگ اوکراین بر تحولات خاورمیانه و آینده سوریه را پیش می کشد در همین راستا عنوان می کند که چون تداوم و تشدید جنگ اوکراین سبب شده است که عملاً توان روسیه برای پاسخگویی به تحرکات ناتو با هدف حضور در کنار مرزهای روسیه به واسطه عضویت سوئد و فنلاند به شدت کاهش پیدا کند، پوتین سعی دارد ذیل دیدار دو جانبه اش با اردوغان در تهران از نفوذ آنکارا در ناتو برای مدیریت و نوعی تعدیل تحرکات ناتو با هدف ناامن سازی مرزهای روسیه استفاده کند. لذا ابن امکان وجود دارد که کرملین مجبور به امتیاز دهی در برابر آنکار پیرامون سوریه، قفقاز جنوبی و … شود.
سفیر پیشین کشورمان در رومانی به بخش دیگری از تحلیل خود می پردازد و به دنبال آن بیان می دارد که ترکیه هم به موازات روسیه سعی دارد در سایه جنگ اوکراین و نیاز وافر پوتین به آنکارا، شرایطی را رقم بزند که به تحقق منافع اردوغان منجر شود. لذا آنکارا در تلاش است از روسیه امتیازاتی را بگیرد، اما برای رسیدن به این نقطه، ترک ها هم باید امتیازاتی را به پوتین بدهد. چون که چراغ سبز کرملین در خصوص افزایش واردات گندم و غلات بعد از جنگ اوکراین و نیاز جهانی به این کالا راهبردی و هم چنین مسئله انرژی از جمله حوزه های نیاز ترکیه به روس هاست. از همین رو باید اذعان داشت که اهمیت این دیدار دو جانبه بین روسای جمهور ترکیه و روسیه به مراتب بیشتر از نشست دیروز سه شنبه سران آستانه و بیانیه مشترک آن است. حال در چنین شرایطی و با این بده بستان ها در سایه دیدار دو جانبه اردوغان و پوتین نباید و نمی توان احتمال دور خوردن ایران را از نظر دور داشت. بنابراین ایران باید این هوشمندی را به کار بگیرد که با نوعی دیپلماسی دقیق و منعطف عملاً مانع از دور خوردنش توسط آنکارا و مسکو در سوریه، قفقاز جنوبی و دیگر حوزه ها شود.
در برابر آنچه که مطرح شد محسن پاک آیین نگاهی متفاوت و حتی متضاد دارد چرا که به باور سفیر پیشین کشورمان در زامبیا، ایران با استفاده از امتیاز میزبانی نشست سران محور آستانه و همچنین هوشمندی پیرامون دعوت از فیصل مقداد، وزیر امور خارجه سوریه برای حضور در حاشیه نشست سران این روند (آستانه)، فضایی را شکل داده است که ازیک سو تا حدی مانع از حمله احتمالی ارتش ترکیه به سوریه و اشغال حلب می شود، چراکه با نزدیک کردن دو طرف (دمشق و آنکارا) در تهران سعی دارد با پیگیری نقش واسط، میانجی و پیغام و پسغام، نگرانی های سوریه و ترکیه را کاهش دهد، چنانی که حسین امیرعبداللهیان دوشنبه هفته جاری هم دوباره بر این مسئله تاکید داشت و در دیگر سو باید این مهم را در نظر گرفت که ایران با برخی اقدامات خود در سایه تعمیق روابط دوجانبه با ترکیه به دنبال آن است که مانع از دور خوردن در محور آستانه شود، کما اینکه مقامات ایران و ترکیه دیروز سه شنبه در حضور روسای جمهور دو کشور هشت سند و یادداشت تفاهم همکاری در موضوعات متنوع سیاسی، اقتصادی، ورزشی و فرهنگی امضا کردند.
*** پوتین و کشاندن پای ایران به جنگ روسیه
آن گونه که مطرح است پوتین با حضور در ایران سعی دارد به هر نحوی که شده پای ایران را به شکل مستقیم و رسمی در جنگ اوکراین باز کند، آن هم در شرایطی که پیش از حضور رئیس جمهور روسیه در ایران شاهد انتشار اخبار و ادعاهایی مبنی بر ارسال پهپاد از سوی ایران به روسیه با هدف به کارگیری در جنگ اوکراین بودیم.
پاک آیین در ادامه گفت و گو با شرق پیرامون همین مسئله به هوشمندی جمهوری اسلامی در حوزه سیاست خارجی اشاره می کند و پیرو آن هر گونه ادعایی مبنی بر ارسال سلاح و پهپاد توسط ایران به روسیه را یک طرح آمریکایی با هدف ایجاد هزینه بر تهران در سایه اختلاف بین ایران و اوکراین می داند. چرا که این گونه ادعاها باعث شکل گیری یک فضای روانی منفی در جامعه جهانی نسبت به ایران خواهد شد تا جمهوری اسلامی در موضع ضعف و انزوای دیپلماتیک قرار بگیرد.
سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان خاتمه نکاتش را به تحرکات ایران برای به شکست کشاندن این دست تلاش های ایالات متحده اختصاص می دهد و تاکید دارد که مقامات وزارت امور خارجه و شخص حسین امیرعبداللهیان در گفت وگو با همتای اوکراینی خود اساساً مسئله ارسال پهپاد ایرانی به روسیه برای به کارگیری در جنگ اوکراین را رد کرد تا به نگرانی کیف در این رابطه پایان دهد. در عین حال نباید فراموش کرد که تا به اکنون آمریکایی‌ها و شخص جیک سالیوان برای ادعایی که مطرح کرده اند هیچ گونه مدرک قابل قبولی نشان نداده اند. لذا همه چیز در حد یک گمانه‌زنی و شیطنت سیاسی و رسانه ای است. اینها علاوه بر آن است تهران از ابتدای جنگ اوکراین بارها و بارها عنوان داشته است که مخالف آغاز و ادامه آن است و حتی به دنبال میانجی گری و میزبانی برای پایان دادن به جنگ در اوکراین است. از طرف دیگر سیاست اصولی ایران همواره طی چهار دهه گذشته مخالفت با هرگونه جنگی در هر جای جهان بوده است. لذا، نه ایران قطعاً پای خود را به جنگ اوکراین باز خواهد کرد و نه پوتین هم سعی دارد تهران را به این جنگ بکشاند.
علیرغم آنچه که گفته شد علی اکبر فرازی بر خلاف تحلیل محسن پاک آیین اعتقاد دارد جریان سازی رسانه های، سیاسی و دیپلماتیک اخیر مبنی بر ارسال سلاح و پهپاد ایرانی به روسیه برای به کارگیری در جنگ اوکراین و نیز مطرح شدن ادعای حضور هیاتی از روسیه در کاشان برای ارزیابی تولیدات ایران در صنعت پهپادی را، نه یک طرح آمریکایی بلکه نقشه ای از جانب روسیه قبل از سفر پوتین به تهران است تا بتواند پای جمهوری اسلامی را به جنگ اوکراین باز کند. لذا نباید و نمی توان این احتمال را از نظر دور داشت که پوتین سعی دارد در سایه حضورش در ایران و دیدارهای انجام شده با مقمات کشور این هدف خود را محقق کند. با اینحال فرازی هم نظر با پاک آیین معتقد است هوشمندی سیاست خارجی ایران اجازه نمی دهد تهران پایش به جنگ اوکراین باز شود، چرا که به تبعات مخرب و منفی آن واقف است.
