در ماه های اخیر شاهد افزایش تحرکات دیپلماتیک درباره افزایش نقش ترانزیتی ایران در راه ها و کریدورهای بین المللی هستیم که بخشی از آن مربوط به سیاست همسایه گرایی دولت سیزدهم و بخشی نیز ریشه در تحولات ژئوپلتیکی مانند جنگ اوکراین دارد. بطوریکه شاهد سفر بسیاری از مقامات کشورهای همسایه و آسیای میانه به کشور بودیم که تمرکز اکثر گفتوگوها نیز مربوط به همکاری‌های ترازیتی بود. برای مثال، بارها مقامات روس و هند بر راه اندازی کریدور بین المللی شمال-جنوب تاکید داشته‌اند که می‌تواند حمل بار بین این دو کشور را از طریق ایران تسهیل کند.
اهمیت کریدور-شمال
کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) یک پروژه حمل و نقل چندمنظوره به طول ۷۲۰۰ کیلومتر برای جابجایی بار بین هند، ایران، افغانستان، ارمنستان، روسیه، بلاروس، بلغارستان، قزاقستان، قرقیزستان، عمان، سوریه، تاجیکستان، ترکیه، و اوکراین است. در واقع، این پروژه اتصال استراتژیک مهم در آسیای مرکزی و اروپا محقق می‌کند که توسط روسیه، هند و ایران در سپتامبر ۲۰۰۰ در سن پترزبورگ اعلام شد. این قرارداد در ۱۶ می ۲۰۰۲ امضا و اکنون همه طرف‌ها به ویژه هند، ایران و روسیه در تلاش برای راه اندازی آن هستند.
کریدور شمال-جنوب، زمان و هزینه تحویل کالا را در مقایسه با کانال سوئز بیش از ۴۰ درصد کاهش خواهد داد. تجارت از طریق INSTC با کاهش زمان ترانزیت و هزینه حمل و نقل در مقایسه با مسیر موجود از طریق کانال سوئز، برای صادرکنندگان و واردکنندگان در هند و روسیه مفید خواهد بود چون زمان حمل و نقل را از ۴۰ روز فعلی به ۲۵-۲۸ روز کاهش می‌دهد.
INSTC بمبئی را از طریق ایران و آذربایجان به مسکو متصل می‌کند. در همین راستا، هند بسیار علاقه مند است که بندر چابهار ایران را برای تسهیل چنین ارتباطی بگنجاند. INSTC از بمبئی تا چابهار از طریق آذربایجان تا مسکو گسترش می یابد و پتانسیل بالایی را برای برنامه‌های ارتباطی منطقه‌ای هند فراهم می‌کند.هند پیشنهاد کرده است که بندر چابهار را در چارچوب INSTC قرار دهد و از تشکیل کارگروه هند، ازبکستان، ایران و افغانستان برای استفاده مشترک از بندر چابهار استقبال می‌کند
اهداف اصلی این پروژه احیای مسیرهای حمل و نقل باستانی و اتصال اقیانوس هند به خلیج فارس و دریای خزر است. این مسیر کوتاه تری بین روسیه و هند از طریق ایران و کشورهای آسیای مرکزی است. البته، امکان استفاده بنگلادش از INSTC وجود دارد. بنگلادش کشور همسایه هند، از همین روی بنادر بنگلادش را می توان از طریق بندر بمبئی – چنای و بندر چابهار ایران با این پروژه متصل کرد.
در حال حاضر روسیه و هند تاکید بسیاری بر راه اندازی این کریدور از طریق ایران دارند و به نوعی هر دو کشور نیازمند موقعیت ژئواکونومیکی ایران هستند. مسکو که از تحریم‌های غرب رنج می‌برد به دنبال گسترش مبالات خود با کشورهای جنوب آسیا است که این کریدور امکان آن را فراهم می‌کند. از سوی دیگر، دهلی برای تامین امنیت انرژی و دسترسی به آسیای میانه بهترین گزینه را در کریدور شمال-جنوب می‌بیند.
همچنین هند و روسیه متعهد به گسترش تجارت دوجانبه هستند و به دنبال افزایش این حجم تجارت سالانه به ۳۰ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۵ هستند. دو کشور همچنین در حال کار بر روی توافق بلندمدت برای واردات بلندمدت نفت خام از منطقه خاور دور روسیه هستند. بنابراین این کریدور و موقعیت سرزمینی ایران برای تحقق این اهداف بسیار مهم است.
رویکرد پکن
در این میان، چین بعنوان دومین اقتصاد جهان به دنبال گسترش مبادلات خود با اروپاست تا بازارهای این قاره را به رقبا واگذار نکند. اما پس از آغاز جنگ اوکراین، کریدور شمالی که محموله های چین را از طریق روسیه وبلاروس به اروپا منتق میکرد با چالش جدی مواجه شده است. از همین روی پکن به دنبال مسیرهای جایگزین مانند کریذور میانی و همچنین ایران است.
کریدور میانی طرح «ابتکار کمربند و جاده» محموله های چین را از طریق قزاقستان-آذربایجان-گرجستان- ترکیه به اروپا می رساند که حالا از الهمیت بالایی برخوردار است بطوریکه از آغاز سال ۲۰۲۲ میزان حمل بار از این کریدور تقریبا ۴۰ درصد افزایش داشته است.
همچنین چین به دنبال استفاده از مسیر جایگزین یا مکمل برای کریدور میانی از طریق خاک ایران است از همین روی شاهد راه اندازی قطار چین-قزافستان-ایران- ترکیه در هفته های اخیر بودیم. با در نظر گرفت این موضوع، پکن در راستای افزایش همکاری های خمود با تهران و مقابله با رقیب سنتی خود در پی افزایش همکاربی های ترالنزیتی با ایران است.
در مجموع می‌توان اینگونه برداشت کرد که جنگ اوکراین باعث تغییرات ژئوپلتیکی در جهان و به ویژه آسیا شده است که نتیجه آن را می‌توان در رقابت کریدورها مشاهده کرد. در این میان ایران به دلیل موقعیت سرزمینی خود از اهمیت بالایی برای کشورهای نوظهور بزرگ مانند چین، روسیه و هند دارد که شاید مهمترین جنبه آن راه اندازی کریدور شمال-جنوب باشد.
