کارشناسان سازمان جهانی هواشناسی می‌گویند: خشکسالی یک دوره خشکی طولانی در چرخه طبیعی آب و هوایی است که می‌تواند در هر منطقه‌ای از جهان روی بدهد. این پدیده بر اثر کاهش بارش نزولات آسمانی و به تدریج پدیدار می‌شود اما عواملی مانند فقر و استفاده نادرست از زمین نیز موجب تشدید آسیب‌پذیری در برابر خشکسالی شده‌اند.
این کارشناسان می‌گویند: اکنون سراسر جهان با سطح بی‌سابقه‌ای از خشکسالی رو به رو شده و امکان پیشگیری از رخداد خشکسالی به عنوان یک پدیده طبیعی وجود ندارد اما در سال‌های اخیر با وقوع خشکسالی‌های متعدد در مناطق مختلف جهان تحقیقات زیادی در این خصوص انجام شده است. با مطالعه و بررسی سیر تحولی خشکسالی و تاثیرات ناشی از آن می‌توان امیدوار بود که در آینده بتوان تاثیرات آن را در آینده کاهش داد.
خشکسالی به طور کلی با کاهش بارش نزولات آسمانی شروع می‌شود که تشدید تبخیر آب و استفاده بیش از حد از منابع آبی نیز آن را تشدید می‌کند. مطالعات انجام شده در این زمینه نشان داده است که خشکسالی پدیده‌ای است که به طور مکرر اما اغلب غیرمنتظره روی می‌دهد و در آینده نیز چنین خواهد بود.
سازمان ملل: فقط در دو دهه گذشته، خشکسالی در جهان بر زندگی ۱.۵ میلیارد نفر تاثیر گذاشته و موجب زیان اقتصادی به میزان حداقل ۱۲۴ میلیارد دلار شده استخشکسالی پدیده جدیدی نیست اما به گفته دانشمندان، افزایش دمای جهانی بر اثر تغییرات آب و هوایی و تغییرات الگوهای بارشی موجب افزایش موارد خشکسالی شده و احتمالا اوضاع بدتر هم خواهد شد.
کشاورزی به طور معمول اولین بخشی است که تاثیرات خشکسالی را تجربه می‌کند اما تاثیرات خشکسالی در ادامه، در بخش‌های مختلفی از صنعت برق‌آبی گرفته تا حتی گردشگری و حمل‌ونقل نیز دیده تسری خواهد یافت.
کارشناسان سازمان ملل برآورد کرده‌اند: فقط در دو دهه گذشته، خشکسالی در جهان بر زندگی ۱.۵ میلیارد نفر تاثیر گذاشته و موجب زیان اقتصادی به میزان حداقل ۱۲۴ میلیارد دلار شده است.
خشکسالی؛ تهدیدی جهانی
خشکسالی نه فقط در کشورهایی با اقلیم خشک و نیمه خشک مانند ایران بلکه در مناطقی مانند اروپا و آمریکا نیز به عنوان یک مشکل و پدیده مهم مطرح شده است.
بنابر اعلام انجمن ملی آب و هوای آمریکا قریب به نیمی از مناطق این کشور در حال حاضر با اثرات خشکسالی رو به رو هستند. اوضاع در آمریکا به طور خاص در مناطق شمال غربی این کشور وخیم است. این مناطق در پی موج گرمای بی‌سابقه در یک سده گذشته که صدها قربانی گرفت اکنون با شرایط خشکی بی‌سابقه رو به رو است.
طبق این گزارش، خشکسالی کنونی در آمریکا موجب فوریت یافتن مباحثی درباره تهیه طرح‌های بلندمدتی برای صرفه‌جویی در مصرف آب شده است. در ایالت آریزونا ، اداره آب این ایالت از مدت‌ها پیش در تلاش برای کاهش مصرف آب‌های زیرزمینی بوده است تا از این طریق بازگشت آب به سفره‌های آبی با میزان برداشت آب برابر شود. حدود ۳۹ درصد از آب مصرفی آریزونا از آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. با این حال چگونگی کاهش مصرف آب‌های زیرزمینی موجب بحث و جدل‌های زیادی شده است.
موسسه «سپی گلوبال» (SPEI Global) که بر شرایط خشکسالی جهانی نظارت می‌کند اعلام کرد؛ به جز قطب جنوب (آنتارکتیک) هیچ قاره‌ای در جهان از خشکسالی در امان نمانده استبسیاری از کارشناسان می‌گویند که هرچند مصرف آب در شهرها نیز باید کاهش یابد اما موفقیت هرگونه راهبردی در این زمینه منوط به کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی است که بنابر اعلام وزارت کشاورزی آمریکا ۸۰ درصد آب مصرفی را به خود اختصاص می‌دهند.
در ایالت «اورگون» آمریکا نیز در پی خشکسالی اخیر مناقشه‌ای در ارتباط با تخصیص آب به بخش کشاورزی در گرفته و برخی کشاورزها به کاربرد زور برای بردن آب از «دریاچه کلامات» تهدید کرده‌اند.
در فلسطین اشغالی نیز رژیم صهیونیستی هشدار داده بحران آب تا حدی جدی است که ممکن است تابستان امسال برای تامین آب مورد نیاز برای مصارف اولیه و اساسی هم دچار مشکل شود.
موسسه «سپی گلوبال» (SPEI Global) که بر شرایط خشکسالی جهانی نظارت می‌کند اعلام کرد؛ به جز قطب جنوب (آنتارکتیک) هیچ قاره‌ای در جهان از خشکسالی در امان نمانده است.
خشکسالی در برزیل نیز یکی از وخیم‌ترین مواردی است که تاکنون در این کشور ثبت شده است. انتظار می‌رود که تولید قهوه در این کشور ۲۳ درصد کاهش یابد و همچنین کاهش حجم آب موجب کاهش تولید نیروگاه‌های برق‌آبی و افزایش قیمت برق شده است.
در عراق، همسایه غربی ایران نیز خشکسالی موجب به خطر افتادن کشت برخی محصولات کشاورزی شده است. به گفته مدیر منابع آبی نجف ذخایر آبی کشور پایین‌تر از سطح بحرانی ۱۸ میلیارد متر مکعب است و از این رو کشت برنج در نجف یا استان‌های دیگر دشوار است.
عراق با دو رودخانه دجله و فرات به «سرزمین دو رودخانه» (ارض الرافدین) شناخته می‌شود اما با این وجود منابع این کشور در سال‌های اخیر رو به کاهش گذاشته و این کشور به عنوان یکی از پنج کشوری که بیشترین آسیب‌پذیری را در برابر تاثیرات تغییرات اقلیمی دارند شناخته می‌شود.
خشکسالی موجب کاهش سریع جریان‌های سطحی، افت مخازن زیرزمینی، فرسایش آبی، بادی و خاکی، تغییر کیفیت منابع آب و خاک و افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و نشست زمین می‌شود و از این رو ارزیابی خشکسالی و دوره‌های آن برای کاهش اثرات و مدیریت خطرات این پدیده ضروری استدر ماداگاسکار، خشکسالی موجب سوءتغذیه صدها هزار نفر از مردم شده و این کشور را به مرز قحطی و گرسنگی کشانده است. در کشور کنیا نیز مانند کشورهای همسایه آن در منطقه شاخ آفریقا شرایط خشکسالی شدید حاکم شده است و حدود ۳.۵ میلیون نفر با گرسنگی دست به گریبان هستند.
خشکسالی و فرونشست بی‌سابقه زمین
در حالی که گرمایش زمین شدت گرفته است، خشکسالی در فرانسه نیز به نگرانی‌هایی دامن زده است و اکنون حتی پیش از شروع فصل تابستان، ۱۵ بخش اداری در این کشور مجبور به محدود کردن مصرف آب شده‌اند و کشاورزان نسبت به تاثیر منفی این وضعیت بر برداشت محصولات کشاورزی هشدار داده‌اند.
به گزارش فرانس۲۴، تمام شواهد و قرائن از بروز یک فاجعه بر اثر خشکسالی در فرانسه حکایت دارند.
«کریستین لامبر» رئیس بزرگترین اتحادیه کشاورزی این کشور به این مرکز خبری گفت: هیچ منطقه‌ای (از خشکسالی) در امان نمانده است. هر روز شاهد ترک خوردن زمین هستیم. با این وضعیت شاهد کاهش محصولات خواهیم بود.
وی خاطرنشان کرد: از پاییز گذشته تاکنون شاهد «خشکسالی بزرگی» در اسپانیا و پرتغال بوده‌ایم وضعیت مشابهی در جنوب فرانسه هم روی داده است. اما چیزی که در این فصل نامعمول است اینکه خشکسالی همچنین بر مناطق شمال «لوار» – رودخانه جدا کننده جنوب و شمال فرانسه – هم تاثیر گذاشته است.
«اما عزیزه» (Emma Haziza) کارشناس هیدرولوژی نیز در این زمینه گفت: خشکسالی نه تنها کار تامین غذا را مخدوش خواهد کرد بلکه تاثیرات گسترده‌ای هم خواهد داشت.
وی افزود: خشکسالی علاوه بر کشاورزی در حوزه‌های دیگری مانند ساختمان‌ها هم تاثیرگذار است. ما شاهد ریزش ساختمان‌ها و خانه‌های بیشتری هستیم و این در فرانسه بی‌سابقه بوده است و این خشکسالی پیامدهای اقتصادی بزرگی در بلندمدت دارد.
وی معتقد است: موج گرمای شدید در کنار ریزش کم باران در زمستان گذشته موجب خشکسالی کنونی در فرانسه شده است و ما حتی پیش از شروع تابستان با یک وضعیت بحرانی رو به رو شده‌ایم. کاهش بارندگی به طور آشکار ناشی از تغییرات آب و هوایی است و شکی در این مورد نیست. خشکسالی یکی از اولین پیامدهایی است که می‌توانیم مشاهده کنیم. با این شرایط این پدیده هر سال بدتر خواهد شد.
در حقیقت نخستین بار است که فرانسه با پدیده‌ای که هواشناسان به آن «خشکسالی ناگهانی» (flash drought) می‌گویند رو به رو شده است. این پدیده به طور معمول در کشورهای با آب و هوای گرم‌تر و خشک‌تر تجربه می‌شود.
دولت فرانسه از طریق اعمال محدودیت‌هایی در ۱۵ بخش اداری از جمله ممنوعیت آبیاری باغچه‌ها در زمان‌های خاص یا ممنوعیت شست‌وشوی خودروها در تلاش برای مدیریت بحران آب است اما این اقدامات به معنی برخورد ریشه‌ای با بحران نیست. دولت یک برنامه ۴۰ میلیون یورویی برای کمک به کشاورزان برای تطبیق با تغییرات اقلیمی طراحی کرده و همچنین اعلام کرد که شرکت‌های آب می‌توانند ۱۰۰ میلیون یوروی بیشتر برای کمک به کشاورزان هزینه کنند.
برای مقابله با خشکسالی تلاش‌هایی برای مقابله با تغییرات اقلیمی بسیج شده است اما مشکل این است که تغییرات آب و هوایی قابل معکوس کردن نیست بلکه فقط می‌توان سرعت روند آن را کاهش داددولت نسبت به بسیاری از کشورهای توسعه یافته در زمینه پاسخ به تهدید تغییرات آب و هوایی بهتر عمل کرده و از دهه ۱۹۷۰ کار گذار از انرژی‌های فسیلی به سمت انرژی هسته‌ای را شروع کرده است. امانوئل مکرون رئیس جمهوری فرانسه بتازگی بر حمایت خود از انرژی هسته‌ای تاکید کرده است. با این حال ، عزیزه کارشناس هیدرولوژی با بیان اینکه وضعیت در حال خارج شدن از کنترل است، تاکید کرد که این اقدامات کافی نیست و فرانسه باید تغییرات بلندمدتی در الگوی کشاورزی خود ایجاد نماید .
راهکارهای مقابله با خشکسالی
پدیده خشکسالی موجب کاهش سریع جریان‌های سطحی، افت مخازن زیرزمینی، فرسایش آبی، بادی و خاکی، تغییر کیفیت منابع آب و خاک و افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و نشست زمین می‌شود و از این رو ارزیابی خشکسالی و دوره‌های آن برای کاهش اثرات و مدیریت خطرات این پدیده ضروری است.
افزایش روز افزون جمعیت موجب شده که نیازهای آبی در بخش‌های مختلف مانند آب شرب ، صنعت و کشاورزی افزایش پیدا کند و این درحالی است که استفاده مجزا از منابع می‌تواند موجب مشکلاتی مانند کمبود آب در مواقع خشکسالی به علت فقدان منابع آب سطحی و مخلوط شدن آب شور و شیرین در نواحی ساحلی بشود.
به گفته کارشناسان ، تاثیرات خشکسالی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه تا حد زیادی متفاوت است. به عنوان مثال، هرچند آمریکا در سال‌های اخیر با خشکسالی شدیدی نسبت به خشکسالی دهه ۱۹۳۰ رو به رو بوده اما افزایش ظرفیت انطباق‌پذیری مردم موجب شده که تاثیرات این خشکسالی تا حد زیادی به جنبه اقتصادی محدود شود که می‌توان آن در اقتصاد محلی و ملی مهار کرد. این خشکسالی اما تبعاتی مانند رها کردن زمین‌ها و مهاجرت را در پی نداشته است. اما خشکسالی در کشورهای در حال توسعه می‌تواند تبعات جدی‌تری داشته باشد مثلا خشکسالی‌های منطقه «ساحل» آفریقا در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی موجب مرگ صدها هزار نفر شد.
با دورنمای تغییرات آب و هوایی در آینده، انتظار می‌رود که موارد رویدادهای خشکسالی و تاثیرات مرتبط با آن نیز به خصوص در مناطق نیمه خشک مانند جنوب‌غرب آمریکا ، منطقه مدیترانه و جنوب آفریقا افزایش یابد. در همین ارتباط ، برای مقابله با خشکسالی تلاش‌هایی برای مقابله با تغییرات اقلیمی بسیج شده است اما مشکل این است که تغییرات آب و هوایی قابل معکوس کردن نیست بلکه فقط می‌توان سرعت روند آن را کاهش داد. از این رو «تطبیق و سازگاری» باید در صف اول پاسخگویی به تغییرات آب و هوایی باشد.
کارشناسان می‌گویند: خشکسالی می‌تواند بهترین برنامه‌ریزی‌ها را نیز غیرعملی سازد مگر آنکه یک اجماع و اتفاق نظر کلی در جامعه برای برخورد با این پدیده وجود داشته باشد. از این رو آموزش همگانی در استفاده صحیح از منابع آب نقش مهمی در این زمینه داردکارشناسان می‌گویند: خشکسالی می‌تواند بهترین برنامه‌ریزی‌ها را نیز غیرعملی سازد مگر آنکه یک اجماع و اتفاق نظر کلی در جامعه برای برخورد با این پدیده وجود داشته باشد. از این رو آموزش همگانی در استفاده صحیح از منابع آب نقش مهمی در این زمینه دارد.
آن‌ها معتقدند: برای مقابله با پدیده خشکسالی باید با استفاده از مدیریت مصرف و افزایش بهره‌وری، در بخش‌های شرب خانگی، کشاورزی و صنعتی، حجم کمتری از آب مصرف شود. در بخش کشاورزی تمرکز باید روی الگوی کشت سازگار با اقلیم قرار گیرد و در مناطق کم آب احیای قنات‌ها به جای استفاده از آب‌های زیرزمینی یکی از راهکارهای مورد توجه کارشناسان است.
به عنوان یک نمونه جهانی، شهر «کیپ‌تاون» در آفریقای جنوبی در پی خشکسالی شدید سال ۲۰۱۸ مجبور شد مصرف آب را به میزان حدود ۶۰ درصد کاهش دهد و از آن زمان تاکنون مصرف آب را پایین نگاه داشته است. مقامات شهری در کیپ‌تاون با نصب کنتورهای قادر به محدود ساختن حجم عبور آب، افزایش تعرفه‌های آب و ایجاد کارزارهای هدفمند برای ترویج صرفه‌جویی موفق به کاهش مصرف آب شدند.
خشکسالی در ایران
براساس گزارش سازمان‌ها و کارشناسان مسئول؛ خشکسالی در ایران نیز که در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان واقع شده، تاکنون تاثیرات شدیدی از خود را به جای گذاشته است.
رئیس سازمان زمین‌شناسی: در گذشته اگر در قسمتی بادی می‌وزید حدود ۴۰ تا ۵۰ کیلومتر خاک بلندمی شد اما اکنون با کوچک‌ترین تغییر جوی خاک به هوا برخیزدبه گفته «علیرضا شهیدی رئیس سازمان زمین‌شناسی»، «ایران از حدود ۲۰ سال پیش وارد یک دوره خشکسالی ۳۰ ساله شده است و اکنون آثار این دوره خشکسالی را مشاهده می‌کنیم. در گذشته برخی‌تا مقداری بارندگی زیاد می‌شد می‌گفتند «نه ما دوره خشکسالی بلندمدت نداریم و ترسالی‌ها این نظریه را که ایران در دوره خشکسالی ۳۰ ساله است، نقض می‌کند»، در صورتی که می‌بینیم در برخی سال‌ها یک مقدار بارندگی‌ها بیشتر بوده اما این دلیل بر این نیست که دوره ترسالی آغاز شده باشد.
شهیدی تاکید کرد: ما همچنان در سیکل خشکسالی قرار داریم و سال به سال هم تبعات حاصل از این خشکسالی بیشتر نمایان می‌شود.
معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت افزود: شنیده شده از تعدادی از استان‌های شرقی و جنوبی کشور حدود ۶۰۰ هزار نفر مهاجرت داشتند به شمال و در کل جهان هم مهاجرت به سمت شمال در حال اتفاق افتادن است و هرچه آب کمتر باشد زمین خشک‌تر خواهد شد و خشک‌تر شدن زمین باعث می‌شود که در گذشته اگر در قسمتی بادی می‌وزید حدود ۴۰ تا ۵۰ کیلومتر خاک بلندمی شد، اما اکنون با کوچک‌ترین تغییر جوی خاک به هوا برخیزد.
«جمال سامانی استاد دانشگاه و متخصص منابع آب» در این زمینه معتقد است: مجموعه کشورهای خاورمیانه، هند، پاکستان، چین، افغانستان، ایران، شمال آفریقا و بخشی از آمریکای شمالی و جنوبی براساس پیش‌بینی‌ها در ۲۵ سال آینده با شرایط خشکسالی جدی و کاهش بارش مواجه خواهند شد.
وی درباره پیامدهای این شرایط می‌گوید: آب، عامل اصلی تولید بخش کشاورزی در بیشتر این مناطق است.
استاد دانشگاه و متخصصی منابع آب ادامه داد: یک بخش از عوامل اصلی این تحولات مربوط به برنامه‌ریزی نامطلوب در این کشورهاست و همچنین بی‌توجهی به محیط زیست که موجب فشار به منابع آب شد.
وی گفت: راهکار برون رفت از این شرایط در دو بخش است اول مربوط به عامل اصلی افزایش دما و کنترل آن از طریق کاهش گازهای گلخانه‌ای و دوم موضوع سازگاری با اقلیم است یعنی از مقدار آبی که داریم به بهترین شکل و بهره وری بالا استفاده کنیم.(۱)
۱-https://www.iribnews.ir/00DH8R
