امنیت، مهمترین عنصر در تحقق اهداف سیاست‌خارجی است. وقتی امنیت ضعیف باشد دولت‌ها با بهترین دستاوردها نیز سیاست خارجی ناکارامدی خواهند داشت. امنیت وقتی ایجاد خواهد شد که روابط حسنه، در سایه صلحی پایدار در روابط کشورها به وجود آید؛ به ویژه تامین امنیت در مرزهای همسایگی بسیار ضروری است.
از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم، سیاست همسایگی به اولویت مهم در سیاست خارجی تبدیل و تلاش شد هر چه بیشتر بر این مساله تاکید شود. هرچند هنوز سیاست همسایگی به مساله اول در دستگاه دیپلماسی تبدیل نشده اما تلاش‌های زیادی در مسیر دیپلماتیک برای تحقق این مساله صورت گرفته است.
باید دانست سیاست همسایگی وقتی محقق می‌شود که تنش‌ها بین کشورهای همسایه به حداقل برسد و فهم متقابلی از نیاز متقابل به یکدیگر در کشورهای همسایه ایجاد شود.
سیاست همسایگی وقتی محقق می‌شود که تنش‌ها بین کشورهای همسایه به حداقل برسد و فهم متقابلی از نیاز متقابل به یکدیگر در کشورهای همسایه ایجاد شود.یکی از مهمترین این تلاش‌ها، اقدام برای برقراری روابط دیپلماتیک با کشور عربستان است. عربستان نزدیک به ۶ سال پیش روابط خود را به صوررت کامل با ایران قطع کرد. اما از سال گذشته با کوتاه‌آمدن و نرمش بیشتر پادشاه عربستان از مواضع ضد ایرانی، عربستان نشان داد ریاض برای حل مشکلات خود به کمک ایران نیاز دارد و دقیق‌تر آن است که بگوییم احیای روابط حسنه با عربستان مورد نیاز طرفین است؛ یعنی تهران و ریاض نیازمندنند که تعاملات خود را ارتقاء بخشند.
به طور قطع ارتقا روابط دوجانبه به ضرر آمریکا و اسرائیل خواهد بود و جای پای آن‌ها را در منطقه کم رنگ‌تر خواهد کرد که این مساله، ضرورت تعاملات سازنده دیپلماتیک را بیش از پیش مهم می‌کند. بنابراین می‌توان گفت «سیاست همسایگی» یک بازی دو سر برد است و بسیاری از مشکلات منطقه‌ای را می‌توان در سایه مذاکرات برطرف کرده و از ضربه‌های خسارت بار به منافع جمهوری اسلامی و هم پیمانانش در منطقه جلوگیری کرد.
حتی برخی کارشناسان معتقدند سردار سلیمانی نیز برای بهبود روابط ایران و عربستان گام‌های موثری برداشت و این عربستان بوده که مدت‌ها زیر بار تلاش‌های آشتی‌جویانه و دیپلماتیک نرفته است.
نقش واشنگتن در تنش‌آفرینی بین تهران و ریاض
البته نقش آمریکا در برهم زدن روابط حسنه میان ایران و عربستان را نباید نادیده گرفت. آمریکا سالیان سال تلاش کرد با برهم زدن روابط ایران و عربستان، خود را به عنوان متحد استراتژیک عربستان قلمداد کند و پول خوبی از جنگ منطقه‌ای و فروش تسلیحات به عربستان به جیب زند اما اکنون به دلیل شرایط حاصل از دوران گذار از نظم بین‌المللی و همچنین تمرکز بر شرق، دیگر توان حضور چندجانبه در چند جبهه مختلف را ندارد و این مساله را عربستان به خوبی درک کرده است. اینک عربستان به خوبی می‌داند که چاره‌ای جز تعامل سازنده با ایران برای تامین امنیت خود ندارد.
البته مشکلات فراوانی در مسیر صلح سازنده با عربستان وجود دارد. عربستان نگران قدرت دفاعی و نظامی ایران بوده و پرونده هسته‌ای ایران برایش بسیار مهم است. تاثیرات ایران بر جبهه مقاومت و به ویژه یمن را نیز نباید از نظر دور کرد. جنگ یمن هزینه‌های بسیار سنگینی را بر عربستان تحمیل کرده است.
نشریه آمریکایی «پراجکت سیندیکت» پیرامون امنیت منطقه غرب آسیا در دوران گذار از نظم بین‌المللی می‌نویسد: حمله روسیه به اوکراین، شکننده‌بودن ساختارهای امنیتی را نشان داد و در عین حال این پیام را برای کشورهای خاورمیانه داشت که این منطقه دارد زندگی بدون آمریکا را یاد می‌گیرد.
بهبود روابط عربستان و امارات با ایران و از سرگیری روابط امارات متحده عربی با سوریه نشان می‌دهد کشورهای منطقه دنبال تجدیدنظر در رویکرد استراتژیک خود هستند.این نشریه، تردیدهایی را که بعد از عقب‌نشینی و خروج ناگهانی ایالات متحده از منطقه درباره پایبندی این کشور به تعهداتش در زمینه تامین و حفظ امنیت منطقه به کمک سیستم‌های تسلیحاتی پیشرفته، ایجاد شده بررسی کرده است.
نویسنده این گزارش معتقد است این ارزیابی دوباره می‌تواند در نهایت به ایجاد یک سیستم امنیت جمعی برای کشورهای منطقه شود.
این نشریه، در ادامه مسائلی مانند عدم دخالت آمریکا در شورش‌های موسوم به بهار عربی، انعقاد توافق هسته‌ای با ایران و بی‌عملی در بحران سوریه و بعد از آن هم حملات حوثی‌های یمن به تاسیسات نفتی عربستان را به عنوان دلایل نارضایتی و دلگیری رهبران خاورمیانه از ایالات‌متحده دانست. نارضایتی آشکاری که می‌تواند عامل اصلی بی‌توجهی رهبران عربستان سعودی و امارات متحده‌عربی به درخواست‌های جو بایدن برای افزایش تولید گاز و نفت با مهار قیمت‌های انرژی در بحبوحه جنگ اوکراین باشد. لذا بهبود روابط عربستان و امارات با ایران و از سرگیری روابط امارات متحده عربی با سوریه را نیز در راستای همین نارضایتی می‌توان تحلیل کرد که باعث شده کشورهای قدرتمند منطقه دنبال تجدیدنظر در رویکرد استراتژیک خود باشند.
ایران نیز به بهبود روابط با عربستان نیازمند است زیرا احیای مناسبات ایران و عربستان می‌تواند نفوذ ایران در منطقه را گسترش دهد و جایگاه ایران در منطقه از لحاظ تامین صلح و ثبات منطقه‌ای و حمایت بیشتر از نیروهای جبهه مقاومت ارتقاء یابد.
مذاکرات تهران _ ریاض از ۲۰ فروردین ۱۴۰۰ آغاز شد و به دلیل تمایل و اصرار فراوان عربستان به کشاندن مذاکرات دوجانبه به موضوع یمن، به دلیل مخالفت ایران قرار شد مذاکراتی در مسقط در سطح پایین‌تر برگذار و به این موضوع پرداخته شود.
بعد از روی کار آمدن سیدابراهیم رئیسی، با تعاملات مثبت او و سلمان بن عبدالعزیز در هفتاد و ششمین نشست سالانه مجمع‌عمومی سازمان‌ملل، احتمال موفقیت در بهبود روابط با عربستان قوت گرفت.
همزمان با برگزاری مذاکرات، جروزالم‌پست از مذاکرات ایران و عربستان اعلام نگرانی کرد و به نقل از کارشناسان تل‌آویو، این گفت‌وگوها را عاملی برای به خطر انداختن «توافق‌های ابراهیم» و عادی‌سازی روابط اعراب و اسرائیل دانست.
همزمان با برگزاری مذاکرات جروزالم‌پست از مذاکرات ایران و عربستان اعلام نگرانی کرد و به نقل از کارشناسان تل‌آویو این گفت‌وگوها را عاملی برای به خطر انداختن «توافق‌های ابراهیم» و عادی‌سازی روابط اعراب و اسرائیل دانست.اما در خصوص علت توقف چند ماهه در مذاکرات گذشته باید گفت دلیل آن، اقدام عربستان در اعدام ۸۰ نفر از شیعیان این کشور بوده است که با وجود درخواست ایران برای توقف کشتار شیعیان، این فاجعه انسانی اتفاق افتاد و در عمل مذاکرات را چند ماه به تعویق انداخت.
یکی از مهمترین دستاوردهای چهار دور مذاکرات، آغاز فعالیت نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری اسلامی در جده بوده که با فعالیت سه تن از دیپلمات‌های ایرانی، این فعالیت‌ها آغاز شده است.
عوامل اثرگذار بر مذاکرات
دور پنجم مذاکرات در حالی پشت درهای بسته اتفاق افتاد که چند حادثه مهم به وقوع پیوست. شاید بتوان گفت بی‌اعتمادی در بین کشورهای منطقه به آمریکا به دلیل حمایت ضعیف آمریکا از اوکراین مهمترین حادثه اثرگذار در این دوره از مذاکرات بوده است.
دوم اینکه چندی پیش تاسیسات آرامکو و آب شیرین عربستان توسط انصارالله یمن مورد هدف قرار گرفت. سوم اینکه عربستان در یمن آتش بس اعلام کرد که نشان‌دهنده کاهش توان نظامی عربستان در روزهای اخیر بوده است.
«سی‌ان‌ان» در اظهارنظری عجیب پیرامون دور پنجم مذاکرات اعلام کرد، در حالی که کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس اعتماد خود را به آمریکا برای پایبندی به تعهداتش در برابر امنیت خود از دست داده‌اند، دو رقیب قدیمی در غرب آسیا خود امور خود را به دست گرفته‌اند.
«سیدمحمد مرندی» تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل نیز در این زمینه گفته، بزرگترین مانع ایران در مسیر مذاکره با عربستان، جنگ یمن بوده و اکنون که جنگ متوقف شده، امید واقعی برای بهبود روابط وجود دارد.
وی افزود: ایران فقط آمادگی دارد درباره موضوع‌هایی با ماهیت دوجانبه مذاکره کند و از جانب انصارالله مذاکره نمی‌کند.
ایران همچنان بارها تاکید کرده است نماینده لبنان و یمن در این مذاکرات نیست و مشکلات لبنان و یمن با عربستان باید از مسیر دیگری حل‌وفصل شود.
اما باید دانست با وجود عزم اساسی دولت، مشکلات جدی در مسیر روند مذاکرات وجود دارد. شنیده‌ها بیانگر آن است که رفع مسدودیت منابع ایران در عربستان از مهمترین نکات مورد بحث در جلسه‌هات. همچنین گفته می‌شود مذاکرات پیرامون افزایش ظرفیت حج و مسدودسازی برخی شبکه‌های عربی ضدایرانی نیز از جمله مباحث جلسه‌ها بوده است.
العالم نیز در گزارشی از موضوع‌های مذاکرات با محوریت مسائل دوجانبه و امنیت خلیج فارس سخن به میان آورده است.
ایران و عربستان به یادداشت تفاهم ۱۰ بندی رسیده‌اند و بغداد میزبان دور ششم مذاکرات، خواهد بود.به احتمال زیاد در دور بعدی، مسیر کنونی روند مذاکرات از حالت امنیتی خارج و به صورت دیپلماتیک منعقد شود. سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت‌خارجه کشورمان نیز ضمن اعلام مثبت بودن مذاکرات با عربستان، گفت نزدیک به ۴۰ هزار نفر به حج اعزام خواهند شد.
«فواد حسین» وزیر امور خارجه عراق با تاکید بر فضای مثبت مذاکرات، به الجزیره گفته: ایران و عربستان به یادداشت تفاهم ۱۰ بندی رسیده‌اند و بغداد میزبان دور ششم مذاکرات، خواهد بود.
برخی منابع در مصاحبه با روزنامه الصباح عراقی تاکید کرده‌اند دو طرف ایرانی و سعودی در سطح امنیتی به توافق مشترک دست پیدا کردند و باید پرونده‌ها به وزارت خارجه دو کشور انتقال یابد تا آمادگی برای برگزاری مذاکرات دیپلماتیک با مشارکت دیپلمات‌ها انجام شود.
همچنین با توجه به اعلام روند «مثبت بودن مذاکرات» از سوی مقام‌های عراقی، با توجه به حضور نیروهای امنیتی در جلسه، به احتمال زیاد گسترش همکاری‌های منطقه‌ای در بحث امنیتی و دفاعی نیز می‌تواند یکی از دستاوردهای این نشست باشد.
از دیگر موضوع‌های احتمالی می‌توان به حوزه انرژی، حفاری و استخراج گاز در میدان نفتی «الدره» اشاره کرد که مورد مناقشه بین ایران، عربستان و کویت است و همچنین تعاملات عربستان و پاکستان و حمایت عربستان از تروریست‌های پاکستان می‌تواند از موارد احتمالی چالشی در دوره‌های مختلف باشد.
