افشای وجود یک آرشیو مخفی در دانشگاه هاروارد که مأموریت آن حفظ حافظه فرهنگی رژیم صهیونیستی «در صورت فروپاشی» است، بار دیگر اضطراب عمیق و تاریخی جامعه اسرائیل را آشکار کرده؛ اضطرابی که پس از جنگ غزه و تشدید بحران‌های داخلی، به یکی از جدی‌ترین تهدیدهای موجودیتی این رژیم در نظرسنجی‌ها و تحلیل‌های امنیتی تبدیل شده است.
انتشار گزارش تازه‌ای از روزنامه هاآرتص درباره وجود یک آرشیو مخفی در دانشگاه هاروارد ــ آرشیوی که بناست در فرض فروپاشی رژیم اشغالگر، حافظه فرهنگی این کشور را حفظ کند ــ موج تازه‌ای از پرسش‌ها را درباره شدت بحران اعتماد در جامعه اسرائیل برانگیخته است؛ بحرانی که اکنون، دو سال پس از وقایع ۷ اکتبر، در نظرسنجی‌های داخلی به‌روشنی «تهدیدی موجودیتی» توصیف می‌شود. در کنار این هشدارها، اسناد جدید نشان می‌دهد که این ترس ریشه‌ای، نه پدیده‌ای تازه، بلکه اضطرابی است که از دهه ۱۹۶۰ تا امروز در لایه‌های حافظه جمعی اسرائیلی‌ها جریان داشته است.
گزارش مفصل هاآرتص در روز یک‌شنبه با عنوانی چشمگیر منتشر شد: «در یک سایت مخفی هاروارد، آرشیوی عظیم از اسرائیلیانا نگهداری می‌شود؛ برای زمانی که اسرائیل دیگر وجود نداشته باشد.» این گزارش پرده از پروژه‌ای چند دهه‌ای در خاک آمریکا برمی‌دارد؛ پروژه‌ای که به روایت شاهدان، در مجموعه‌ای زیرزمینی و مستقل از هر نهاد رسمی اسرائیلی، هرآنچه به فرهنگ، اجتماع و زندگی روزمره اسرائیل مربوط است بایگانی می‌کند؛ از کتاب و پژوهش تا بروشورهای کنیسه‌ها، خبرنامه کیبوتص‌ها، دفترچه‌های یادبود سربازان، پرچم‌های جشن‌های مذهبی، تبلیغات انتخاباتی و اسنادی که معمولاً حتی کتابخانه‌های دانشگاهی هم نگهداری‌شان نمی‌کنند.
حییم بئر، نویسنده اسرائیلی، که در دهه ۱۹۹۰ به‌طور اتفاقی با این آرشیو روبه‌رو شده، آن را مجموعه‌ای «غول‌آسا» توصیف می‌کند که در زیر ساختمانی با معماری شبیه معبدی یونانی قرار گرفته و کارکنان آن، شبانه‌روز مشغول دیجیتالی‌سازی اسناد هستند. او این آرشیو را «نسخه کامل پشتیبان فرهنگ اسرائیل» می‌نامد؛ نسخه‌ای که در «محیطی پایدارتر»، یعنی ایالات متحده، نگهداری می‌شود.
مبتکر اصلی این پروژه، چارلز برلین، پژوهشگر یهودی دانشگاه هاروارد است که از دهه ۱۹۶۰ مأموریت یافت بخش جدیدی برای مستندسازی زندگی یهودیان در نسل‌های مختلف ایجاد کند. اکنون این بخش، مجموعه‌ای متشکل از حدود یک میلیون سند، ده‌ها هزار ساعت مواد صوتی و تصویری و میلیون‌ها تصویر را در اختیار دارد؛ بخشی از آن به‌طور اختصاصی «اسرائیلیانا» نام گرفته است، مشابه اصطلاح «امریکانا».
پروژه‌ای که تازه افشا نشده، اما تازه معنا پیدا کرده است
وجود یک بخش گسترده یهودشناسی در کتابخانه هاروارد و تلاش چند دهه‌ای برلین، پیش‌تر هم شناخته شده بود. اما آنچه گزارش تازه هاآرتص را در شرایط کنونی برجسته می‌کند، حجم عظیم این آرشیو و هدف صریح آن است: حفظ فرهنگ اسرائیل «برای روزی که شاید اسرائیل وجود نداشته باشد». در فضای سیاسی پس از جنگ غزه و تشدید ناامنی داخلی، همین مفهوم، برای بسیاری از اسرائیلی‌ها یادآور اضطراب تاریخی فروپاشی دولت یهود است؛ اضطرابی که اسحاق هرتزوگ، رئیس رژیم صهیونیستی، طی دو سال گذشته بارها نسبت به آن هشدار داده است.
موشه موسک، رئیس آرشیو دولتی اسرائیل در سال‌های ۱۹۸۴ تا ۲۰۰۸، گفته است که به‌دلیل همین پیش‌فرض نگران‌کننده پروژه ــ احتمال ازبین‌رفتن اسرائیل ــ حاضر نشده اسناد حساس دولتی را در اختیار آن قرار دهد. ایهود بن‌ازر، نویسنده اسرائیلی، نیز می‌گوید چارلز برلین بارها به‌ویژه از سوی مورخان جوان متهم شده که «از ترس نابودی اسرائیل» به سراغ ایجاد چنین بایگانی گسترده‌ای رفته است.
فراتر از این جدل‌ها، گزارش هاآرتص از یک واقعیت عمیق‌تر پرده برمی‌دارد: افزایش چشمگیر اضطراب تاریخی در جامعه اسرائیل. داده‌های نظرسنجی‌ها از سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵ ــ از دانشگاه عبری، مؤسسه دموکراسی اسرائیل و مرکز مطالعات امنیت ملی ــ یک روند ثابت و نگران‌کننده را نشان می‌دهند: بیش از نیمی از اسرائیلی‌ها معتقدند کشورشان ممکن است طی ۲۰ تا ۳۰ سال آینده فرو بپاشد. این نگرانی در میان یهودیان سکولار ــ همان گروهی که هاآرتص بیش از همه بازتاب‌دهنده دیدگاه آنهاست ــ به بیش از ۶۰ درصد رسیده است. هم‌زمان، افزایش مهاجرت معکوس و رکورد خروج اسرائیلی‌ها در سال ۲۰۲۴، یکی از نشانه‌های عینی همین هراس جمعی توصیف می‌شود.
آرشیوی که دیگر صرفاً یک پروژه فرهنگی نیست
روندهای جامعه‌شناختی در اسرائیل نیز تصویری مشابه ارائه می‌کنند: رشد جمعیت حریدی، شکاف عمیق میان اعراب و یهودیان، بحران اقتصادی پس از جنگ، اختلافات شدید بر سر اصلاحات قضایی و تنش‌های سیاسی بی‌وقفه. مجموع این عوامل، اسرائیل را در شرایط «بی‌ثباتی ساختاری» قرار داده است.
در چنین فضایی، وجود آرشیوی پنهان در آمریکا که مأموریت آن «تضمین بقای حافظه اسرائیل در صورت نابودی» است، تنها یک پروژه فرهنگی عجیب نیست؛ به نمادی از بی‌اعتمادی عمیق نسبت به آینده تبدیل شده است.
هاآرتص این آرشیو را نه یک بایگانی ساده، بلکه «سیستم حافظه جایگزین» می‌نامد؛ سیستمی که قرار است میراث فرهنگی اسرائیل را حتی در سناریوهای بحرانی ــ از بی‌ثباتی سیاسی و جنگ گرفته تا احتمال‌های بسیار جدی‌تر ــ از خطر نابودی نجات دهد. حییم بئر، در گفت‌وگو با هاآرتص، این پروژه را «بیمه تمدنی اسرائیل» توصیف می‌کند.
این نگرانی‌ها در فضای سیاسی داخلی نیز پژواک دارد. هشدارهای مکرر نخبگان امنیتی درباره «فروپاشی اعتماد داخلی»، ارزیابی‌های مراکز پژوهشی درباره «ریسک از دست رفتن انسجام ملی»، و تازه‌ترین هشدار اسحاق هرتزوگ در سالگرد ترور اسحاق رابین ــ که گفت اسرائیل امروز با «همان سطح تحریک و خشونت» دوران پیش از ترور نخست‌وزیر روبه‌روست ــ همگی نشان می‌دهند که بحران اعتماد در اسرائیل وارد مرحله جدیدی شده است.
او هشدار داد که خشونت علیه مسئولان حکومتی، ارتشی‌ها، مقامات قضایی و حتی اعضای کنست در حال افزایش است و جامعه اسرائیل «بار دیگر بر لبه پرتگاه» قرار گرفته. هم‌زمان، نظرسنجی دانشگاه عبری ــ که تایمز اسرائیل درست در ۷ اکتبر ۲۰۲۴ منتشر کرد ــ نشان می‌دهد ۶۲ درصد اسرائیلی‌ها بزرگ‌ترین تهدید علیه آینده اسرائیل را «نه دشمن خارجی، بلکه شکاف‌های داخلی» می‌دانند. نظرسنجی انستیتوی امنیت ملی در سپتامبر ۲۰۲۵ نیز گزارش می‌دهد اعتماد عمومی به دولت در پایین‌ترین سطح قرار دارد و ۶۳ درصد اسرائیلی‌ها می‌گویند در جریان جنگ غزه اعتمادشان به دولت کاهش یافته است؛ ۵۱ درصد نیز نگران وقوع «یک ۷ اکتبر دیگر» هستند.
نسخه پشتیبان!
هاروارد سال‌هاست وجود دارد، اما هاآرتص تأکید می‌کند که حساسیت پروژه به حدی است که حتی بسیاری از اساتید دانشگاه از جزییات آن بی‌خبرند. این آرشیو پنهان، همان‌گونه که این روزنامه توصیف می‌کند، تنها یک مخزن اسناد نیست؛ «نسخه پشتیبان یک کشور» است. نسخه‌ای که بر مبنای فرضی بنا شده که زمانی تابو محسوب می‌شد و امروز در نظرسنجی‌ها، تحلیل‌های امنیتی و اکنون در زیرزمین یکی از معتبرترین دانشگاه‌های جهان، چهره‌ای عینی یافته است: ترس از اینکه شاید روزی رژیم صهیونیستی به شکل کنونی خود باقی نماند.
