بررسی تاثیر صادرات گاز ایران به اروپا در حوزه اقتصادی و سیاسی کشور
با توجه به وجود دومین ذخایر گازی اثبات شده جهان در ایران، ایفای نقش پر رنگ در بازار جهانی گاز و تصاحب سهم قابل توجه از صادرات و تجارت گاز در جهان از موضوعات مورد تاکید در اسناد بالادستی کشور بوده است. از جمله بازارهای هدف که تاکنون ایران ورودی به آن نداشته و همواره توسط برخی کارشناسان و مسئولین به عنوان گزینه مناسب برای صادرات گاز عنوان شده است، بازار گاز اروپا است. این بازار در کنار بازار منطقه و بازار شرق آسیا از بازارهای بالقوه برای صادرات گاز ایران محسوب می شود. اما برای ارزیابی گزینه پیشنهادی صادرات گاز به اروپا، ابتدا لازم است چارچوب تحلیلی مشخص شود.
ضرورت و اهداف پژوهش
گزینه صادرات به اروپا در ماه های اخیر و با شروع جنگ روسیه و اوکراین مجددا مورد توجه قرار گرفته است. با شروع جنگ اوکراین و بازنگری اروپا در روابط تجاری خود با روسیه، یکی از حوزه های اصلی مورد مناقشه بین اروپا و روسیه صادرات گاز بود. روسیه که بزرگترین صادرکننده گاز به اروپا تا پیش از جنگ اوکراین به شمار می رفت، با شروع جنگ، در ماه های اخیر به علل مختلف از جمله ادعای تعمیرات از سوی طرف روس، انفجار در خطوط لوله و تحریم های اروپا، صادرات روزانه گاز این کشور به اروپا به یک سوم کاهش یافت. این موضوع سبب افزایش قیمت گاز در اروپا شد. افزایش قیمت در اروپا و نیاز این کشور به جایگزینی گاز روسیه باعث شد که برخی از صاحب نظران در کشور، صادرات گاز ایران به اروپا را به عنوان گزینه ای مناسب برای کسب درآمد و نیز ایجاد روابط سیاسی بهتر با اروپا مطرح کنند. از این رو در این پژوهش به بررسی آورده های اقتصادی و سیاسی صادرات گاز ایران به اروپا پرداخته شده است.
چارچوب تحلیلی طرح صادرات گاز ایران به اروپا
صادرات انرژی و به طور خاص صادرات گاز امری صرفا اقتصادی نیست و بعد سیاسی جدی در روابط بین الملل دارد. استفاده کشورهای مطرح مانند ایالات متحده، روسیه و چین از انرژی به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف خود در عرصه بین الملل گواهی بر این مدعاست. لذا باید در کنار معیار سودآوری اقتصادی، میزان آورده سیاسی برای کشور نیز در هر پروژه تجارت انرژی مورد ارزیابی قرار گیرد. در این گزارش نیز صادرات به اروپا از دو جنبه آورده اقتصادی و آورده سیاسی مورد بررسی قرار گرفته و با بازار گاز در منطقه مقایسه می شود.
مقایسه اقتصادی اروپا و کشورهای منطقه در موضوع صادرات گاز
برای صادرات گاز از ایران به اروپا، بسته به کشور اروپایی مورد نظر، نیاز به توسعه خط لوله به طول ۵/۳ تا ۵/۵ هزار کیلومتر است. همچنین با وجود طرح های نیمه تمام ال.ان.جی نیز در صورت تکمیل می توان به صادرات گاز به اروپا پرداخت؛ اما به علت تحریم پذیری بالا و کاهش قدرت صادرکننده، استفاده از ال.ان.جی گزینه مطلوبی برای ایران محسوب نمی شود.
برای محاسبه سود اقتصادی ناشی از صادرات گاز به اروپا باید توجه داشت قیمت های بالای کنونی در اروپا مقطعی است و برای ارزیابی بهتر درآمد حاصل از صادرات گاز به این قاره، باید متوسط قیمت های چند ساله اخیر را مبنا قرار داد؛ زیرا در صورت تصمیم به صادرات گاز به اروپا در حجم بزرگ، این کار نیازمند سه تا پنج سال زمان خواهد بود و قیمت ها در آن زمان به قیمت های بلند مدت نزدیک تر خواهد بود. قیمت گاز در اروپا همواره در یک همبستگی قوی و با قیمت نفت تغییریافته و طی دو دهه اخیر بین ۱۰ تا ۴۰ سنت بر مترمکعب نوسان داشته است که رقمی نزدیک به قیمت صادراتی گاز ایران به ترکیه است. بنابراین، می توان انتظار داشت در شرایط غیربحرانی در آینده نزدیک، قیمت گاز در اروپا حدودا در همین بازه قرار گیرد.
سود صادرات گاز ایران به اروپا از طریق خط لوله برای فواصل نزدیک (بلغارستان)، در قیمت های پایین گاز صفر و در قیمت های بالا حدود ۲۰ سنت بوده و این مقادیر برای صادرات به کشورهای دورتر اروپایی (فرانسه) برابر با ۵- و ۱۵ سنت است. بنابراین، صادرات گاز به اروپا بازه سود ۵- تا ۲۰ سنت بر مترمکعب برای ایران خواهد داشت. لذا محاسبات انجام شده نشان می دهد صادرات گاز به اروپا صرفا در قیمت های بالای نفت سودآوری دارد. همچنین این در حالی است که مقادیر سود برای صادرات گاز به کشورهای منطقه در قیمت های پایین و بالای نفت ۱۰ تا ۳۵ سنت بر مترمکعب است. بنابراین، می توان گفت صادرات گاز به اروپا آورده اقتصادی چندانی ندارد.
مقایسه سیاسی اروپا و کشورهای منطقه در موضوع صادرات گاز
در مقام مقایسه دو بازار اروپا و منطقه، عدم جذابیت اقتصادی گزینه صادرات گاز به اروپا بیشتر نمایان می گردد. از منظر آورده سیاسی و ایجاد قدرت در سیاست خارجی کشور که عمدتا به عنوان دلیل اصلی صادرات گاز به اروپا مطرح می شود، باید توجه داشت ضمن این که صادرات به اروپا به معنای ورود به بازار راهبردی روسیه بوده و تبعاتی را به دنبال خواهد داشت، تحقق آورده سیاسی از صادرات گاز به اروپا منوط به سه شرط است:
صادرات گاز به کشورهای موثر یعنی آلمان، فرانسه یا انگلستان صورت گیرد؛
سهام قابل توجهی از بازار کشورهای هدف تصاحب گردد؛
مدت قرار داد طولانی بالای ده سال باشد.
با این وجود، تاکنون پروژه های پیشنهادی اروپا به ایران برای صادرات گاز،کشورهای اروپای شرقی بوده اند که دارای اهمیت کم تری نسبت به دیگر به بخش های اروپا به خصوص اروپای غربی است؛ لذا تحقق شرایط مزبور دور از دسترس به نظر می رسد. در واقع، هدف اروپا از واردات گاز از ایران متنوع سازی مبادی واردات گاز خود و تامین امنیت انرژی کشورهای شرقی این قاره است. در اسناد اتحادیه اروپا نیز، از جمله در بند ۲۲ سند «راهبرد اتحادیه اروپا در قبال ایران بعد از توافق هسته ای» منتشر شده توسط پارلمان اروپا، به توسعه ال.ان.جی در ایران به منظور تنوع بخشی به سبد واردات گاز اروپا اشاره شده است. بنابراین در صورتی که کشورهای موثر اروپا حاضر به وابسته کردن تامین انرژی خود به ایران در ابعاد قابل توجه نباشند، صادرات گاز به اروپا به لحاظ سیاسی آورده قابل توجهی برای ایران نخواهد داشت.
در مقام مقایسه، صادرات گاز به کشورهای منطقه این قابلیت را دارد که با ایجاد پیوندهای راهبردی و ایجاد وابستگی متقابل، آورده سیاسی-امنیتی به مراتب بیشتری از صادرات گاز به اروپا برای ایران داشته باشد. تجربه صادرات گاز به ترکیه و عراق در دوره تحریم نیز موید این موضوع است. بنابراین، ارزیابی اقتصادی و سیاسی گزینه صادرات گاز ایران به اروپا نشان می دهد این گزینه، هم به صورت مطلق و هم در مقایسه با گزینه صادرات گاز به منطقه، در مجموع مزیت چندانی برای کشور ندارد و نباید به عنوان یک راهبرد بلندمدت پیگیری شود. با این حال به صورت کوتاه مدت و با رویکرد انتفاع اقتصادی، استفاده از فرصت افزایش قیمت گاز در اروپا توصیه می شود. این کار می تواند از طریق کم هزینه و زودبازده تری مانند استفاده از ظرفیت خالی خطوط لوله های موجود به ترکیه و ارمنستان یا استفاده از کشتی های مایع سازی شناور انجام شود.
جمع بندی
باتوجه به قیمت بلند مدت گاز در اروپا و هزینه بیشتر انتقال گاز به اروپا در مقایسه با کشورهای منطقه، از منظر اقتصادی صادرات گاز به اروپا از جذابیت کمی برخوردار است. این در حالی است که صادرات گاز به کشورهای منطقه که دارای قیمت های مشابه اروپا هستند، به علت نزدیک تر بودن به ایران، هزینه انتقال پایین تر و در نتیجه سود بیشتری دارد. از منظر سیاسی نیز، باتوجه به این که کشورهای موثر اروپایی حاضر به عقد قرارد دادهای بلندمدت و بزرگ با ایران نیستند، صادرات به اروپا از لحاظ سیاسی برای کشور آورده قابل توجهی نخواهد داشت. در مقابل صادرات گاز به کشورهای منطقه به علت وجود توان تامین بخش بزرگی از سهم واردات این کشورها و امکان ایجاد وابستگی متقابل قابل توجه، آورده سیاسی بیشتری برای کشور می تواند داشته باشد..
این مطالعه در اندیشکده سیاستگذاری امیرکبیر با همکاری امین نوربخش و محمدامین نبی سروستانی در سال ۱۴۰۱ انجام شده است.
