امروز سلاح‌سازی دلار علیه کشورهایی که آمریکا با سیاست‌های آنها از طریق تحریم‌ها، مسدود کردن دارایی‌ها و سایر اقدامات مخالف است، اعتماد بین‌المللی به دلار را تضعیف کرده و باعث تمایل جهانی برای دلارزدایی شده است.
پس از دسامبر 1991، زمانی که اتحاد جماهیر شوروی رسما انحلال خود را اعلام کرد، چندی نگذشت که زبیگنیو برژینسکی؛ استراتژیست مطرح آمریکایی کتابی تحت عنوان پس از سقوط نوشت که در آن به شرح الگوی قدرت در نظام بین المللی پرداخت و به گفته خود، بازیگران قدرت در صفحه شطرنج جهانی را ترسیم کرد.
برژیسنکی به معنای واقعی یک ژئوپلیتیسین و استراتژیسک نخبه بود. احتمالات و پیش بینی وی از نوع الگوی نظام جهانی بیشترین مطابقت را با وضعیت فعلی جهان دارد.
بعد از فروپاشی شوروی، جهان غرب آبستن پیروزی بلامنازع ایالات متحده بر سخت‌ترین رقیب خود بود و حتی در نظریات متفکران نامدار غربی از جمله فرانسیس فوکویاما چنان اثری برجای گذاشت که پایان تاریخ را اعلام کرد. اگرچه او در آخرین نسخه از نوشته‌های خود تحت عنوان «لبیرالیسم و نارضایتی‌های آن» یک تجدید نظر اساسی در رابطه با نظریه پایان تاریخ داشته، اما کمتر کسانی بودند که مانند برژینسکی در نوشته‌های خود تا این حد با واقعیت‌های جهان امروز در قرابت باشند.
با این حال، امروز تاریخ به پایان نرسیده، جهان هنوز جزئیات بسیاری دارد که به تاریخ عرضه کند و روابط بین‌الملل و الگوهای مناسبات ژئوپلیتیکی برخلاف تصورات برخی از ناظران، سترون نیستند.
امروز اگرچه دوران نظام دو قطبی تمام شده، اما نظم بین الملل یک قطبی نیست، با این حال نمی‌توان قدرت برتر ایالات متحده و منابع و سرچشمه های برتری آن را نادیده گرفت، اما با نگاهی به الگوی رقابت های ژئوپلیتیکی و مدل نظم جهانی نمی‌توان گفت که ایالات متحده هژمون برتر در جهان است. به ویژه زمانی که ائتلاف های جدید در حال شکل گیری است.
این دقیق همان پیش بینی برژینسکی بود که پس از سه دهه در حال محقق شدن است. اینکه بعد از فروپاشی شوروی، با وجود پیروزی قاطع امریکا در رقابت ژئوپلیتیکی، اما جهان تک رهبر و هژمونیک نیست. بلکه الگویی از بلوک بندی‌ها شکل می‌گیرد و چندقطبی بودن خصیصه قرن بیست و یکم خواهد بود
بریکس:نمونه آشکار تلاش برای تحقق نظام چند قطبی بین المللی است. در سال ۲۰۰۹ چهار کشور برزیل، روسیه، هند و چین در یکاترینبورگ روسیه گرد هم آمدند و بلوکی تحت نام بریک را تشکیل دادند. سال بعد آفریقای جنوبی به این بلوک پیوست و سازمان بریک به بریکس تغییر نام داد.
هدف از تشکیل این سازمان ایجاد روش‌های جدید برای بهبود وضعیت اقتصاد جهانی و یکجانبه گرایی بود. در ابتدای سال جاری میلادی (2024) چهار کشور امارات متحده، ایران، مصر و اتیوپی به این بلوک پیوستند و قرار بود که عربستان صعودی نیز به این بلوک ملحق شود که تا امروز به صورت رسمی الحاق خود به این سارمان را اعلام نکرده است. با این حال 17 کشور خواستار عضویت در این گروه و 15 کشور دیگر مشتاق به پیوستن به آن هستند.
بریکس نمایانگر نیمی از جمعیت جهان است و ۲۸ درصد از قدرت اقتصادی دنیا را در اختیار دارد. مطابق پیش بینی‌ها سهم این گروه در تولید اقتصاد جهانی از ۳۵ درصد فعلی به ۴۰ درصد تا سال ۲۰۲۸ افزایش خواهد یافت، در حالی که سهم گروه هفت G7 که شامل کشورهای توسعه یافته است به ۲۷.۸ درصد کاهش خواهد یافت.
بریکس؛ تلاشی برای پایان دادن به هژمونی دلار
دلار آمریکا که از دهه ۱۹۷۰ ارز اصلی در تجارت جهانی بوده و همچنان سلطه خود بر این بازار را حفظ کرده است اما چین و روسیه در چند دهه اخیر تلاش‌ها و توافقاتی برای تضعیف سلطه دلار داشتند.
امروز سهم دلار در بازارهای بین‌المللی به نحوی است که غالب ذخایر ارزی کشورهای جهان، تجارت جهانی، مبادلات بانکی و تبادلات غیر بانکی با دلار انجام می‌شود که همین مسئله باعث هژمونی اقتصادی ایالات متحده در طول دهه‌های اخیر شده است.
بی شک که دلار نقش مهم و بی بدیلی در تجارت جهانی دارد. از سال ۲۰۲۲، دلار در ۵۴ درصد از اسناد تجارت خارجی در سطح جهان استفاده شده است. طبق جدیدترین آمار استاتیستا، سهم دلار در تجارت جهانی ۹.۳ درصد، در تولید ناخالص داخلی جهانی ۲۵.۴ درصد، در پرداخت‌های داخل سوئیفت ۴۶.۵ درصد، در ذخایر ارزی رسمی کشورهای جهان ۵۹ درصد و در حجم تراکنش‌های فارکس (FX)، ۸۸.۴ درصد است.
در نشست سال ۲۰۱۵ بریکس در روسیه، وزرای کشورهای بریکس یک رشته رایزنی برای ایجاد نظام پرداختی که بتواند جایگزین سامانه سوئیفت (جامعه جهانی ارتباطات مالی بین بانکی) شود آغاز کردند.
طی دو سال گذشته نیز، اعضای بریکس به دنبال ترویج فعال استفاده از پول‌های ملی خود در تجارت و معاملات بوده‌اند. در همین مدت، چین سیستم پرداخت جایگزین خود را به شرکای تجاری خود گسترش داده و به دنبال افزایش استفاده بین‌المللی از یوان (رنمینبی) است.
نهادسازی‌های جدید مالی در بلوک بریکس
در طرف دیگر؛ در تابستان امسال توافق نامه‌های پولی بسیاری میان ایران و روسیه در چارچوب برنامه‌های بریکس منعقد شد که براساس آن مقرر شد خودپردازها و کارتخوان‌های ایران و روسیه به یکدیگر متصل شوند.
از ابتدای شهریور ماه شبکه بانکی ایران به شبکه بانکی میر روسیه (سیستم پرداخت ملی روسیه) متصل شد تا در راستای حذف دلار از مبادلات تجاری و بانکی میان این دوکشور عضو بریکس گام دیگری برداشته شود.
چندی پیش نیز، محمد باقر قالیباف؛ رییس مجلس شورای اسلامی ایران، در نشست روسای مجالس کشورهای عضو بریکس که در تیرماه سال جاری در سنت پترزبورک روسیه برگزار شد، گفت: تصمیم مجمع بریکس برآن است تا نهادهایی موازی با برخی از نهادهای بین‌المللی که تحت تاثیر سیاست‌های ایالات متحده هست را ایجاد کند.
همچنین شی جین پینگ؛ رییس جمهوری چین در سفری که در دسامبر گذشته به ریاض داشت، اعلام کرد که چین و کشورهای عربی منطقه خلیج فارس باید از بورس نفت و گاز شانگهای به عنوان پلتفرمی برای تسویه تجارت نفت و گاز به یوان استفاده کنند.
شی گفت: چین به واردات مقادیر زیاد نفت خام از کشورهای شورای همکاری خلیج فارس ادامه داده، واردات گاز طبیعی مایع را افزایش داده، همکاری در توسعه نفت و گاز بالادستی، مهندسی، خدمات، حمل و نقل و پالایش را تحکیم کرده و از بورس نفت و گاز شانگهای برای تسویه تجارت نفت و گاز به یوان استفاده می‌کند.
به گزارش رسانه‌های روسی، رییس جمهوری روسیه؛ ولادیمیر پوتین گفته است که از استفاده از یوان چین در پرداخت‌های میان روسیه و کشورهای آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین حمایت می‌کند و دو سوم از تجارت دو جانبه میان چین و روسیه در حال حاضر با استفاده از یوان و روبل انجام می‌شود.
طی دو سال گذشته، روسیه در پی تحریم‌های گسترده غربی علیه صادرات، واردات و تجارت انرژی مسکو، به یوان روی آورد و ارز چین به تنها گزینه پوتین برای کاهش وابستگی به دلار آمریکا و یورو و محدود کردن پیامد تحریم‌ها، تبدیل شد.
بریکس پِی؛ نهاد مالی جایگزین سوئیفت
در روزهای اخیر، پیش از آغاز اجلاس سران بریکس (که در حال برگزاری است)، در حاشیه همایش سالانه بریکس، این سازمان از نسخه جدید آزمایشی سیستم پرداخت خود با نام «بریکس پِی» به صورت رسمی رونمایی کرد.
رهبران بریکس معتقدند که مزیت سیستم مالی «بریکس پی» در این است که دیگر اختیار آن در دست کشورهای غربی به ویژه ایالات متحده نیست؛ چراکه اگرچه ایالات متحده ادعا می‌کند که سیستم پیام رسان مالی سوئیفت یک سیستم جهانی است، اما به دفعات و کرات اثبات شده که همه اصول بازار آزاد را یک شبه از میان برداشته و از دلار و سیستم مالی سوئیفت به عنوان ابزاری برای تحمیل اراده و خواسته خود بر کشورها استفاده می‌کنند.
اخیرا نیز، محمدرضا فرزین؛ رییس کل بانک مرکزی ایران در دومین اجلاس روسای بانک‌های مرکزی عضو بریکس که در مسکو برگزار شد، گفت: در حال حاضر، سیستم مالی جهانی بیشتر بر اساس صندوق بین‌المللی پول، بانک جهانی و کشورهای غربی بنا شده است و متأسفانه به دلیل تعاملات سیاسی با آن کشورها، امروز جهان به دنبال ترتیبات دیگری است و قطعا در چارچوب کشورهای عضو بریکس چنین ترتیباتی بین اعضا برقرار خواهد شد.
بنابراین مطابق گفته اعضای بریکس، سیستم پیام رسان مالی بریکس پی باعث می‌شود که اعضای بریکس یک راه جایگزین برای تجارت از طریق ارزهای ملی در میان خود داشته باشند.
در روزهای اخیر نیز، میدل ایست آی؛ یک رسانه انگلیسی طی گزارشی نوشت: بریکس، آغازی برای پایان هژمونی جهانی ایالات متحده است. در این گزارش آمده است: بریکس می‌تواند تحول قابل‌توجهی به همراه داشته باشد؛ چراکه برخی از کارشناسان معتقدند که سلاح‌سازی دلار علیه کشورهایی که آمریکا با سیاست‌های آنها از طریق تحریم‌ها، مسدود کردن دارایی‌ها و سایر اقدامات مخالف است، اعتماد بین‌المللی به دلار را تضعیف کرده و باعث تمایل جهانی برای دلارزدایی شده است.
پاسخ!
آیا بریکس موفق می‌شود؟ آیا این سازمان قرار است به جنگ تجاری و ژئوپلیتیکی با ایالات متحده و ساختارهای غربی برود؟ این که این نهاد موفق شود یا خیر به مسیر پیشِ رو و برنامه‌های این سازمان ارتباط دارد. اما پاسخ سوال دوم خیر است. بریکس قصد تقابل با غرب را ندارد. طبق گفت‌های رهبران این بلوک جدید، تلاش برای جلوگیری از یکجانبه گرایی و بهبود وضعیت اقتصادی کشورهای جنوب جهان از اهداف این سازمان است.
با این حال در رابطه با شکست هژمونی دلار آمریکا ذکر چند نکته ضروری است. یکی اینکه، حتی اگر کشورهای بریکس بتوانند حول یک ارز جدید متحد شده و با توجه به اینکه اعضای این سازمان سهم نزدیک به 30 درصدی از تولید ناخالص داخلی جهانی دارند، اما قدرت اقتصادی به تنهایی موضوعی نیست که باعث تسلط دلار آمریکا شود و تحولات بازار هم بخش مهم دیگری برای پذیرش بین المللی یک ارز محسوب می‌شود و توسعه بازار موضوعی است که دستیابی به آن سال‌ها طول می‌کشد
امروز اقتصاد ایالات متحده بیش از 25 درصد از تولید اقتصاد جهانی را به تنهایی تشکیل می‌دهد و سهم اتحادیه اروپا 17 درصد دیگر یا بیشتراست. وقتی کشورهایی مانند کانادا، بریتانیا، استرالیا و ژاپن را اضافه می‌شوند، آمریکا و متحدانش تقریبا نیمی از اقتصاد جهانی را نمایندگی می‌کنند.
علاوه بر این، ایالات متحده برتری ارز بین‌المللی عظیمی دارد که مدت زیادی طول می‌کشد تا دچار ضعف و تحلیل شود. بر اساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول، حدود 60 درصد از ذخایر بانک‌های مرکزی جهانی به دلار آمریکا و پس از آن 20 درصد به یورو نگهداری می‌شود.
در سوی دیگر، ارز جدید بریکس بر سرمایه گذاران ایالات متحده، تاثیر نمی‌گذارد. اما بدون شک از سهم دلار در معاملات پولی و تجاری کشورهای عضو این سازمان کاهش چشمگیری ایجاد می‌کند.
