دیجیتالی شدن؛ فرصت رقابت برابر برای اقتصاد اسلامی / آیا نهادهای اسلامی می‌توانند از سایه کپی‌برداری غربی خارج شوند؟

رامی عید مکی، مدیر مجمع اقتصاد اسلامی قاهره، در یادداشتی برای انجمن البرکه مطرح کرد؛ جهان شاهد پیشرفت سریع فناوری‌های دیجیتال است که به نوبه خود منجر به تحولی بزرگ در نظام‌های اقتصادی شده است، تا جایی که اقتصاد دیجیتال به محور اصلی بسیاری از جوامع معاصر تبدیل شده و حرکت به سوی آن دیگر یک انتخاب نیست بلکه مسیری اجباری برای جوامع است. دیجیتالی شدن تغییرات اساسی در نظام جهانی ایجاد کرده است و آمارها نشان می‌دهند که اقتصادهای جهانی با سرعت زیادی به سمت دیجیتالی شدن حرکت می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود که سهم پلتفرم‌های دیجیتالی تا ۷۰ درصد از ارزش جدیدی که طی دهه آینده ایجاد خواهد شد، برسد.

از آنجا که نظام اقتصادی اسلامی با نهادهای انتفاعی و غیرانتفاعی خود بخشی از اقتصاد جهانی است، نمی‌تواند از این تحولات و تغییرات بی‌تأثیر باشد. این تحول جهانی به سوی اقتصاد دیجیتال فرصتی نادر برای اقتصاد اسلامی است تا به شکل واقعی وارد عرصه جهانی شود. اقتصاد دیجیتال فقط ابزارهای جدیدی نیست، بلکه یک تحول مفهومی جامع است که یکی از پایه‌های اساسی ورود اقتصاد اسلامی به مرحله دوم و جدید زندگی‌اش به شمار می‌رود -مرحله اول ایجاد نهادهای اقتصادی اسلامی بود که حدود پنجاه سال پیش آغاز شد. دلایل زیادی برای این تحول وجود دارد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اقتصاد اسلامی در مرحله جدید موج اقتصاد دیجیتال، پتانسیل بالایی برای نوآوری، خلاقیت و تخصص متمایز دارد، برخلاف مرحله اول اقتصاد اسلامی که نهادهایی را ایجاد و از مؤسسات غربی کپی‌برداری کرد و تلاش کرد آن‌ها را اسلامی کند. این نهادها در چارچوب‌های قانونی، اقتصادی، مالی و مدیریتی غربی و غیراسلامی فعالیت می‌کردند، به همین دلیل این مؤسسات اسلامی نوپا نتوانستند به تمایز دست یابند و برخی از آن‌ها به نسخه‌هایی مشابه نهادهای غیراسلامی تبدیل شدند. بنابراین، همچنان بانکداری سنتی سرمایه‌داری در تمامی عرصه‌ها پیشرو باقی ماند و بانکداری اسلامی به پیروی شدید از آن بانکداری تبدیل شد، حال آنکه بانکداری اسلامی به وجود آمد تا از ابزارها و مفاهیم عملی و تمدنی آن خارج شود.
• از این رو، اقتصاد دیجیتال فرصتی برای اقتصاد اسلامی فراهم می‌کند تا به طور برابر با سایر نظام‌های اقتصادی وارد مرحله‌ای جدید شود. اقتصاد دیجیتال همچنین فرصتی بزرگ برای جهشی نوین در بخش‌های غیرانتفاعی اقتصاد اسلامی است، به‌ویژه نهادهای زکات، اوقاف و قرض‌الحسنه، که در دهه‌های گذشته به‌طور کامل توسط فعالان اقتصاد اسلامی نادیده گرفته شده‌اند. به عنوان مثال، می‌توان از پلتفرم‌های تامین مالی جمعی (Crowd funding) برای تأمین مالی این نهادها استفاده کرد و بسیاری از ایده‌ها و ابزارهای دیجیتال را در جهت ارتقای آن‌ها به کار برد.

همچنین اقتصاد دیجیتال یکی از فرصت‌های اصلی برای نوآوری در حوزه تأمین مالی اسلامی محسوب می‌شود. می‌توان به برخی از جنبه‌های اهمیت استفاده از فناوری برای تقویت حوزه تأمین مالی اسلامی از طریق نکات زیر اشاره کرد:

1. توانایی فناوری‌های مالی در این است که تأمین مالی اسلامی را قادر می‌سازد به بازارها و مشتریان جدیدی دست یابد که پیش از این دسترسی به آن‌ها ممکن نبود. این امر از طریق ایجاد قراردادها و روش‌های جدید برای ارائه خدمات و قالب‌های نوین سرمایه‌گذاری، به آن کمک می‌کند تا تمایز و تخصص بیشتری پیدا کند.

توانایی فناوری‌های مالی در این است که تأمین مالی اسلامی را قادر می‌سازد به بازارها و مشتریان جدیدی دست یابد که پیش از این دسترسی به آن‌ها ممکن نبود. این امر از طریق ایجاد قراردادها و روش‌های جدید برای ارائه خدمات و قالب‌های نوین سرمایه‌گذاری، به آن کمک می‌کند تا تمایز و تخصص بیشتری پیدا کند.
توانایی فناوری‌های مالی در این است که بانکداری اسلامی را قادر می‌سازد تا منابع خود را به بهترین شکل ممکن مدیریت کند و چالش‌هایی که مانع ارائه بهینه خدمات می‌شود را کاهش دهد. این امر از طریق موارد زیر تحقق می‌یابد:
استفاده بهینه از نقدینگی: به‌ویژه با توجه به این‌که بهره‌وری بانک‌های اسلامی در سرمایه‌گذاری نقدینگی مازاد کمتر از بانک‌های سنتی است، زیرا بانک‌های سنتی می‌توانند نقدینگی خود را حتی برای یک روز به کار گیرند، در حالی که بانک‌های اسلامی به دلیل برخی الزامات شرعی و فنی نمی‌توانند چنین کنند.
کاهش هزینه‌های معاملات شرعی: هزینه معاملات در بانک‌های اسلامی کمی بالاتر از بانک‌های سنتی است به دلیل برخی الزامات شرعی، اما از طریق فناوری‌های مالی، بانک‌های اسلامی می‌توانند خدمات خود را با هزینه کمتری ارائه دهند.
امکان استفاده از فناوری‌های مالی در برخی جنبه‌های نظارت شرعی که باعث کاهش اشتباهات شرعی می‌شود و در نتیجه خدمات متناسب با شریعت با کیفیت بهینه ارائه خواهد شد.
در اختیار داشتن ابزارها و کاربردهای دیجیتالی توسط مسلمانان نه تنها فرصتی برای اقتصاد اسلامی است، بلکه ممکن است به یک ضرورت تبدیل شود. این ضرورت به دلایل زیر برمی‌گردد:
اقتصاد دیجیتال در زمان معاصر یکی از عوامل توانمندسازی و توسعه اقتصاد اسلامی است.
توانایی اقتصاد دیجیتال در تسهیل بسیاری از معاملات روزمره مسلمانان.
امکان استفاده از اقتصاد دیجیتال برای ترویج و انتشار اهداف اقتصاد اسلامی که بر پایه ارزش‌های اخلاقی و رعایت فطرت انسانی بنا شده است.
از دیدگاه مقاصد الشریعه و بر اساس منافع حاصل از بهره‌گیری از فناوری‌های دیجیتال برای تقویت نظام اقتصادی اسلامی، موارد زیر قابل توجه است:
تحقق رفاه برای افراد و جوامع.
کاهش وابستگی اقتصادی به کشورهای غربی.
جلوگیری از افت اقتصاد کشورهای اسلامی و بروز ناهنجاری‌ها.
کاهش بسیاری از پیامدهای اجتماعی در کشورهای اسلامی که در صورت عقب‌ماندگی از این فناوری‌ها ایجاد می‌شود، از جمله: “گسترش شکاف طبقاتی، افزایش بیکاری و تمایل فزاینده به مهاجرت.”
جلوگیری از عقب‌ماندگی بخش‌های اقتصادی کشورهای اسلامی در رسیدن به توسعه مورد انتظار.

یوسف حسن خلاوی، ندوه البرکه دومین و چهل و دومین همایش اقتصاد اسلامی «اقتصاد دیجیتال و آینده‌نگری… دیدگاهی آینده‌نگر در پرتو اقتصاد اسلامی»، منتدى البرکه للاقتصاد الإسلامی، توزیع دار أروقه للدراسات، عمان، اردن، ۲۰۲۳ میلادی، صفحات ۵-۱۲.
(۲) یکی از مطالعات اشاره می‌کند که استفاده بانک‌های اسلامی از فناوری‌های جدید، این امکان را برای آن‌ها فراهم می‌کند تا در کمتر از سه سال، بیش از ۱۵۰ میلیون نفر از افرادی را که دسترسی به خدمات بانکی ندارند، جذب کنند. غرایه زهیر، «آینده صنعت تأمین مالی اسلامی در پرتو گرایش جهانی به سمت اقتصاد دیجیتال»، مجله أبعاد اقتصادیه، دانشکده علوم اقتصادی و تجاری و علوم مدیریت، دانشگاه أمحمد بوقره بومرداس، الجزایر، ۲۰۱۹ میلادی، صفحه ۲۷۵.
(۳) غرایه زهیر، مرجع قبلی، صفحات ۲۷۵/۲۷۶.
(۴) تصمیمات و توصیه‌های ندوه البرکه دومین و چهل و دومین همایش اقتصاد اسلامی «اقتصاد دیجیتال و آینده‌نگری»،