مناظرات انتخاباتی در ایران عامل مهمی در تعیین سرنوشت انتخابات است. با وجود برگزاری چهار دوره از این مناظرات همچنان از نقاط ضعفی رنج می‌برد.
اولین بار در انتخابات سال 1388 بود که مناظرات نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری برگزار و به صورت مستقیم از تلویزیون پخش شد.
این مناظرات در این سال به صورت دو به دو برگزار شد و در هر برنامه دو نامزد در حضور مجری مناظره می‌کردند.
در همان سال بود که رکورد مشارکت مردم در انتخابات شکسته شد و 85 درصد واجدین شرایط در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کردند.
بسیاری معتقد بودند برگزاری مناظرات تاثیر بسیاری بر آگاهی مردم از نامزدها و افزایش مشارکت مردم داشت.
اما روی دیگر سکه حواشی این مناظرات بود که در مواجهه نامزدها با یکدیگر خود را نشان داد و در افکار عمومی ادامه پیدا کرد.
این حواشی باعث شد چاره‌ای برای این شکل مناظرات اندیشیده شود و از دور بعد یعنی انتخابات سال 1392 شکل برگزاری مناظرات تغییر کند و به شکل جمعی برگزار شود.
این شکل برگزاری تا انتخابات سال 1400 ادامه پیدا کرد و احتمالا در انتخابات زودهنگام ماه آینده نیز روال به همین شکل باشد.
این ساختار البته گرچه مقداری از حواشی مناظرات دو به دو کاست اما به خودی خود خالی از اشکال نیست. این اشکالات هم شامل محتوای مناظرات و هم ساختار برگزاری آن می‌شود.
رئیس سازمان صداوسیما چند روز پیش، از برگزاری مناظرات در انتخابات پیش رو خبر داد و در این مورد گفت: «حتماً مناظره یکی از ساختار‌های مهم در تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری است و به نظرم مناظره‌هایی را خواهیم داشت که به شکلی مؤثرتر و به دور از آسیب‌هایی که مناظره‌های ریاست جمهوری در دوره‌های قبل از آنها رنج می‌برد، برگزار می‌شود.»
بنا بر اظهارات جبلی، برگزاری مناظرات قطعی است؛ گرچه هنوز جزئیاتی از تغییراتی که قرار است در آن حاصل شود منتشر نشده است.
چند مدل جهانی
مدل های غالب مناظره در جهان مبتنی بر دو مدل آمریکایی و انگلیسی هستند. بر اساس آنچه تحلیلگران انتخاباتی در آمریکا بیان می کنند، 78 کشور در جهان از الگوی مناظراتی آمریکا که مبتنی بر مناظره دو به دوی کاندیداهای انتخابات است پیروی می‌کنند. در این نوع مناظرات کمیسیونی به نام «کمیسیون مناظرات انتخاباتی» بر روند برگزاری مناظرات نظارت می‌کند.
در مناظرات انتخاباتی کشور تونس، علاوه بر کاندیداها، روزنامه‌نگاران و روشنفکران حامی آنها نیز شرکت می‌کنند.
در فرانسه تا سال ۲۰۱۷ تقریبا همه مناظرات به یک شکل برگزار می‌شد. یعنی دو نامزد نهایی به گفتگو با یکدیگر می‌پرداختند ولی در سال ۲۰۱۷ تمامی نامزدهای اصلی در مناظره انتخاباتی این کشور حاضر شدند؛ تقریبا چیزی شبیه به مناظراتی که در صداوسیمای کشور خودمان برگزار می‌شود.
در انگلستان نیز مناظره به شکل جمعی برگزار می‌شود و نامزدها دو به دو مقابل هم قرار نمی‌گیرند. در حالی که تا سال ۲۰۱۰ هیچ کدام از نامزدهای حزب کارگر و محافظه کار برای انتخابات پارلمانی کشورشان حاضر به شرکت در این مناظره‌ها نبودند و با آن به مخالفت می‌پرداختند.
جالب است که در اولین مناظرات تلویزیونی انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال 1960 که میان «ریچارد نیکسون» و «جان اف کندی» برگزار شد، افرادی که برنامه را از رادیو دنبال می‌کردند، معتقد به برتری نیکسون بودند، در حالی که بینندگان تلویزیونی اعتقاد داشتند که کندی برنده میدان بود.
این امر می‌تواند حاکی از تفاوت بستر پخش مناظرات در تاثیر بر مخاطبان باشد. بنابراین اینکه مناظرات به چه شکل پخش شوند نیز اهیمت دارد.
به همین منوال ساختار برگزاری مناظرات نیز می‌تواند بر قضاوت بینندگان درباره نامزدهای انتخابات موثر باشد.
انتقادات
شیوه برگزاری مناظرات تلویزیونی در ایران با انتقاداتی همراه بوده است. از همان اولین دور برگزاری در سال 88 تا آخرین انتخابات برگزار شده یعنی سال 1400 این انتقادات وارد شده‌اند. تعدادی از مهمترین نقاط ضعف این مناظرات را می‌توان برشمرد.
راستی‌آزمایی اظهارات
شاید بتوان گفت فصل مشترک انتقادات وارد شده به مناظرات در تمام دوره‌ها، عدم راستی‌آزمایی اظهارات یا وعده‌های داده شده توسط نامزدهاست.
این راستی‌آزمایی البته نمی‌تواند به خوبی توسط دیگر نامزدها انجام شود چون زمان آنها برای این کار محدود است و باید در این زمان محدود برنامه‌های خود را نیز ارائه کنند.
مدل مناظرات رایج در کشور تونس که بالاتر ذکر شد شاید برای رفع این اشکال مناسب باشد. یعنی نامزدها علاوه بر مناظره با رقیبان‌شان، با تعدادی از تحلیلگران و فعالان سیاسی نیز به مناظره می‌پردازند.
در این صورت حریفان نامزدها زمان بیشتری خواهند داشت تا وعده‌های ارائه شده را به چالش بکشند و راستی‌آزمایی کنند.
جای خالی نمایندگان مردم
نکته دیگری که در این مناظرات به چشم می‌آمد این بود که نمایدگان اقشار مختلف مردم در این رقابت حضور نداشتند.
این فرصت باعث خواهد شد جنبه مشارکتی مناظرات بیشتر شود و ظرفیت شکل‌گیری بحث‌های مفید که نامزدها و کارشناسان به دلیل محدودیت وسعت دید به آن نپرداخته‌اند ایجاد شود.
طبیعتا موضوعاتی وجود دارند که مردم و نمایندگان آنها از دیدگاه خود به آن می‌پردازند و از چشم سیاستمداران و صاحب‌منصبان پوشیده مانده است.
سوگیری سوالات
سوالات مطرح شده در مناظرات نباید پیش‌فرض‌هایی داشته باشند که محل اختلاف نظر گسترده باشد. در مناظرات انتخاباتی بعضا سوالاتی با ادبیات خاص اندیشکده‌ای طرح می‌شود که برخواسته از یک منظر نگاه خاص به مسائل کشور است.
نامزدهای شرکت کننده ممکن است این پیش فرض‌ها را قبول نداشته باشند و طبیعتا پاسخ‌های ارائه شده حاوی نکات قابل اعتنایی برای مخاطب نخواهد بود.
به این ترتیب نامزد مورد نظر به نوعی در عمل انجام شده قرار می‌گیرد و آزادی عمل او در ارائه تحلیل از وضعیت کشور و مشکلات موجود سلب می‌شود. از سوی دیگر مخاطب هم با نگاه سیاست‌زدایی شده از مسائل کشور ارتباط برقرار نمی‌کند و عملا برگزاری این مناظرات از کارکرد می‌افتد.
فشردگی مناظرات
مناظرات انتخابات ریاست‌جمهوری به شکل فشرده و در فاصله زمانی تایید صلاحیت نامزدها و آغاز رای‌گیری برگزار می‌شود. این محدودیت زمانی طبعا فرصت ارائه کامل برنامه‌ها و تصمیم‌گیری مردم را نیز محدود می‌کند.
مناظرات می‌تواند از ماه‌ها قبل از برگزاری انتخابات و تایید صلاحیت نامزدها، میان نمایندگان جناح‌های اصلی و رقیب برگزار شود.
افزایش گستره زمانی هم می‌تواند فرصت نامزدهای انتخاباتی را برای ارائه برنامه‌هایشان بیشتر کند و از طرف دیگر به مردم زمان بیشتری برای تصمیم‌گیری بدهد.
نقش حاشیه‌ای مجری
از نکات مهم دیگر مناظرات نقش کمرنگ مجری در بحث‌های مطرح شده در مناظرات است. این مورد البته در مناظرات سال 88 کمتر دیده می‌شد به این دلیل که مناظرات دو به دو بود و ورود مجری به بحث با سهولت بیشتری انجام می‌شد.
اما در مناظراتی که به شکل جمعی برگزار می‌شود ورود مجری به بحث ممکن است با دشواری بیشتری انجام شود.
اما به هر حال نقش مجری در مناظرات، جدا از برقراری نظم و تنظیم زمان سخنرانی هریک از نامزدها و انجام قرعه‌کشی، نقش روشنگر نیز است.
یعنی مجری باید با ورود به موقع به بحث‌ها نقاط کور و گره‌های مناظره را باز کند، از سوءتفاهمات جلوگیری کند و مانع طرح ادعاهای بی‌اساس یا تهمت و افترا توسط نامزدها شود.
این البته به معنای موضع‌گیری علیه نامزدها نیست بلکه به معنای طرح سؤالاتی است که هم بحث مطرح شده را روشن‌تر کند و هم شکل بی‌طرفانه خود را از دست ندهد.
تنهایی نامزدها در استودیو
حضور یک نفر به عنوان نامزد انتخابات در مناظره گرچه لازم و ضروری است اما برای تأکید بر نقش گروهی و تیمی حتی اگر به صورت نمادی هم شده است باید فضا را برای حضور برخی مشاورین نامزدها فراهم کرد.
بدین صورت هر نامزد که در پشت تریبون قرار گرفته است در بک‌گراند خود از دو پشتیبان و همراه بهره می‌برد. این نمونه را در گفتگوهای هسته‌ای به کرات دیده‌ایم.
گرچه این موضوع تنها جنبه نمادین دارد اما اهمیت آن از دیگر موارد و جنبه‌های عملی مناظرات کمتر نیست و فضا و حس بهتری را منتقل می‌سازد و از القای حس فردگرایی رئیس جمهور جلوگیری می‌کند.
جای خالی میان‌برنامه
استفاده از میان‌برنامه‌ها در مناظرات می‌تواند روند طولانی و یکنواخت مناظرات را کمی تنوع ببخشد. برای مثال پخش مصاحبه‌های مردمی و انتقادات عموم مردم از اوضاع و شرایط سیاسی و اجتماعی و بیان مطالبات مردمی می‌تواند کمک‌کننده باشد.
این موضوع باعث می‌شود غیبت نمایندگان مردم در استودیو مناظرات نیز تا حدی جبران شود و همچنین در هدایت بحث و جلوگیری از طرح بحث‌های انحرافی موثر است.
مناظرات انتخابات ریاست‌جمهوری به خودی خود از عوامل مهم افزایش شور انتخابات و داغ‌تر کردن فضای رقابت‌های سیاسی است.
البته نوع برگزاری آن می‌تواند محل بحث باشد. با وجود نقاط قوت متعدد این مناظرات، مانند هر برنامه دیگر از مجموعه ایراداتی نیز رنج می‌برد.
این نقاط ضعف و ایرادات با توجه به حساسیت برنامه‌های سیاسی‌انتخاباتی اهمیت بیشتری می‌یابند و رفع آنها می‌تواند بر فضای سیاسی جامعه بطور مستقیم تاثیرگذار باشد.
انتظار حل مسائل سیاسی جامعه توسط یک برنامه سیاسی تلویزیونی شاید انتظار بجایی نباشد اما نقش مهم این برنامه‌ها در مسائل سیاسی و اجتماعی رفع نقاط ضعف آن را ضروری می‌سازد.
محسن خسروی
