لزوم استفاده از آزمایشگاه های سیاستگذاری در تدوین و اجرای سیاست های اقتصادی

آزمایشگاه‌ های سیاستگذاری، تیم‌‌ها یا نهادهای تخصصی متمرکز بر طراحی سیاست های عمومی هستند که تمام ذی ‌نفعان را در فرآیند طراحی سیاست درگیر می‌‌کنند. استفاده از آزمایشگاه‌ های سیاستگذاری سبب تسریع در سنجش فراوانی و طراحی برآورد سیاست ها و برنامه ‌ها، کاهش هزینه ‌ها و تضمین موفقیت سیاست ‌‌ها می ‌‌شود. باتوجه به اهمیت فراوان و جایگاهی که این آزمایشگاه ها در دنیای امروز از آن برخوردارند، اما ایران فاقد آزمایشگاهی برای انجام سیاستگذاری است. آزمایشگاهی که از چنان کاربردهایی برخوردار است که برخی کشورهای پیشرفته جهان حتی برای پیشبرد اهداف و خواسته های خود در سایر کشورها نیز از ظرفیت های آن بهره میگیرند.

ضرورت و اهداف پژوهش

پژوهش های اخیر در علم اقتصاد توسعه، با استفاده از شواهد تجربی، اقتصاددانان را به سمت سیاست هایی سوق داده است که بر اساس درک عمیق تر و واقع ‌گرایانه ‌تری از رفتار انسانی شکل می ‌گیرد. این سیاست ها با تمرکز بر تمام جنبه‌ های مولفه ‌های انسانی در تصمیم‌ گیری، رویکردهای سیاستی مبتنی بر انگیزه ‌های منفعت جویانه را تکمیل کرده و ارتقا می‌دهد. به علاوه، تحولاتی در حوزه علم اقتصاد توسعه ایجاد شده است که شامل تغییر از رشته عمدتا مبتنی بر رشته های تجربی و آزمایش های کنترل شده تصادفی به کارآزمایی های میدانی، فضا و موقعیت‌های مهم می‌شود. آزمایشگاه های سیاستگذاری در واقع واحدهایی علمی و اجرایی هستند که با بررسی رفتار عاملان اقتصادی در مواجهه با موقعیت های مختلف، شناخت رفتارهای بروز یافته واقعی در هنگام انجام مداخلات یا کاربرد سیاست ها را ممکن ساخته و امکان ارزیابی اثربخشی و کارایی سیاستها را پیش، حین و پس از اجرای آنها فراهم می‌کنند. در این آزمایشگاه ها، دو جنبه واجد بیشترین اهمیت هستند؛ نخست، انتخاب بین نزدیکی و وابستگی آزمایشگاه به دولت و مراکز سیاستگذاری یا وابستگی به دانشگاه‌ ها و یا مراکز علمی؛ و دیگر، نحوه تامین منابع مالی مورد نیاز آزمایشگاه؛ که هر کدام از این دو جنبه، مزایا و معایب خود را دارند. این گزارش به بررسی تجارب جهانی و سابقه استفاده از آزمایشگاه های سیاستگذاری توسط دولت ها و مراکز علمی می‌پردازد و نشان می‌دهد که در دو دهه گذشته تغییر پارادایم محسوسی در سیاستگذاری صورت گرفته است.

اهمیت و لزوم ایجاد آزمایشگاه های سیاست پژوهی

دانشمندان به ساخت یک سیستم تصمیم‌ گیری برای بررسی خطرات و رویکردهای اخیر بر اساس دو سیستم تفکر مختلف در انسان پرداخته ‌اند. سیستم نوع یک، سیستم خودکار و بدون کنترل است که در شرایط کوتاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیستم نوع دو، سیستم تفکر تاملی است که در شرایطی که نیاز به تامل و پردازش اطلاعات احساس میشود مورد استفاده قرار می‌گیرد. انسان اقتصادی در اقتصاد متعارف، براساس این سیستم تصمیم گیری می‌کند. با تکیه بر غرایز، برای کنار آمدن با مشکلات، احتمالا منجر به اخذ تصمیمات نادرست می شود. در نتیجه، ایجاد آزمایشگاه های سیاستگذاری بسیار مهم است؛ زیرا مسائل پیچیده را با استفاده از سیستم تفکر تاملی حل می شود. دانشمندان علوم رفتاری در آزمایشگاه های سیاستگذاری، مشاهده کرده‌اند که سوگیری ‌های شناختی و ویژگی ‌های ذهنی افراد در تصمیم‌ گیری ‌های سیاسی و عمومی نقش بسزایی دارند. در نتیجه، سیاستگذاران باید با دقت و به‌ طور جدی به بررسی و طراحی گزینه ‌های سیاسی پرداخته و با طراحی گزینه ‌های جایگزینی از این انحرافات جلوگیری کنند. به همین دلیل، آزمایشگاه های سیاستگذاری به دنبال بررسی و شناخت بهتر این اصول و عوامل در تصمیم‌گیری ‌های سیاسی می باشند.

ساختار و کارکردهای آزمایشگاه های سیاستگذاری

در دهه گذشته، روش ‌های مبتنی بر طراحی و استفاده از علوم رفتاری در دولت ‌ها رایج شده و ایده ‌هایی مانند طراحی کاربر محور و تجربه کاربری در دولت‌ های مختلف به کار گرفته شده‌اند. بر اساس تحولات دنیای امروز و توسعه ارتباطات و رسانه ها، انتظار میرود که رویکردهای طراحی برای سیاستگذاری در دولت مرکزی، از سیستم محور بودن به انسان محور بودن تغییر یابد. رویکردی که ایده های مرحله اولیه را از طریق نمونه سازی، توسعه داده و کاوش میکند. آزمایشگاه های سیاستگذاری، به عنوان یک رویکرد نوآورانه در طراحی سیاست های عمومی، تلاش می‌کنند تا با استفاده از روش‌های علمی و مبتنی بر شواهد، تصمیم‌گیری ‌های بهتری را در قالب سیاست های عمومی به دست آورند. در این راستا، در سه حوزه کاری تمرکز دارند که عبارتند از: «تولید شواهد برای پر کردن شکاف دانش»، «ادغام این شواهد در برنامه‌ها و فرآیندهای مدیریتی» و «ایجاد ائتلاف در تمامی ارکان دولت و جامعه برای حمایت از سیاستگذاری مبتنی بر شواهد». برای این کار، این آزمایشگاه ها نه تنها به روش‌ های علمی، بلکه به ذهنیت عملگرایانه نیز نیاز دارند. آزمایشگاه های سیاستگذاری با بهره ‌گیری از رویکرد خلاقانه و دیدگاه ‌های جدید به سنجش و برآورد سیاست ها کمک می‌کنند و در ایجاد راه ‌حل ‌های نوین و کاهش هزینه‌ ها نیز موثر هستند. برای تعریف آزمایشگاه های سیاستگذاری، سه معیار اساسی وجود دارد که عبارتند از:

1. استفاده از رویکرد خلاقانه و دیدگاه‌های جدید؛
2. سازماندهی آزمایش‌های سنجش و محک سیاست ها؛
3. همکاری با نهادهای دولتی در ایجاد و اجرای سیاست های عمومی.

انواع آزمایشگاه های سیاست گذاری

آزمایشگاه های سیاستگذاری دارای شکل های مختلف و روابط متفاوتی با دولت ها هستند که عبارتند از:

• واحدهای تحت مالکیت و کنترل دولت که در یک اداره یا بخش دولتی مستقر هستند و کاملا توسط دولت تامین مالی می شوند؛
• واحدهای تحت هدایت دولت که در یک اداره یا بخش دولتی مستقر هستند، اما فقط بخشی از منابع مالی آنها توسط دولت تامین می شود؛
• واحدهای وابسته به دولت که در یک سازمان غیردولتی مستقر هستند یا به عنوان یک نهاد شبه مستقل فعالیت می کنند، اما تا حد زیادی به بودجه دولت متکی هستند؛
• واحدهایی که به طور مستقل اداره می شوند و در بخش خصوصی مستقر هستند و هیچ بودجه دولتی دریافت نمی کنند.

چگونگی طراحی سیاست در آزمایشگاه های سیاستگذاری

فرآیند سیاستگذاری سنتی براساس چرخه روآمف قابل توضیح است. روآمف، سرواژه های انگلیسی کلمه ROAMEF یعنی «مبنا»، «هدف»، «ارزیابی پیش از اجرا»، «پایش و نظارت بر اجرا»، «ارزیابی پس از اجرا» و «دریافت بازخوردها» است که مراحل یا روند سیاستگذاری سنتی را مشخص می کند. روند طراحی سیاست از چندین مرحله تشکیل یافته است که عبارتند از: ۱ ) تجزیه و تحلیل نیاز جامعه هدف، ۲) تعریف مساله، ۳) تولید ایده، ۴ ) آزمایش کردن، ۵ ) پیاده سازی و ۶ ) ارزیابی. این مراحل در آزمایشگاه های سیاستگذاری به سه فاز قابل تقسیم هستند. فاز اول پیش بینی و تعریف مسئله می باشد که در آن از داده های حساس استفاده میشود. فاز دوم طراحی و آزمایش است که در آن رابطه بین دولت و سازمان های خصوصی را در روند تصمیم گیری و انتخاب گزینه های سیاستی تضمین می کند. فاز سوم ارزیابی و اجرا که اجرا و امکان اجرای سیاست مشترک و ایجاد خدمات مشترک توسط دولت، مشاغل و شهروندان را فراهم می کند.

فرصت ها و چالش های پیش روی آزمایشگاه های سیاستگذاری

آزمایشگاه های سیاستگذاری فرصت هایی را پیش روی خود ایجاد می کنند که برخی از آن ها عبارتند از: آزمایشگاه های سیاستگذاری با ساختارهای غیرسنتی و شیوه‌ های بروزتر، سرعت عمل بالایی دارند و به دلیل اندازه کوچک، بدون سطح بالایی از نظارت و مسئولیت پاسخگویی کار می‌کنند. این مساله باعث ایجاد فرصت برای افزایش ریسک ها و سرعت عمل بیشتر می ‌شود. همچنین این آزمایشگاه ها با استفاده از برنامه‌ ریزی سالیانه و بودجه ‌بندی، به صورت چابک عمل کرده و با قدرت عمل بالا کارها را آسانتر می‌کنند. در سوی مقابل آزمایشگاه های سیاستگذاری با چالش ‌هایی مانند عدم توانایی در درون سازمان، ریسک‌گریزی در داخل سازمان، محدودیت‌ های مالی، عدم تعهد در ایجاد انگیزه برای ایجاد نوآوری مواجه هستند؛ اما چالش اصلی آن‌ ها مربوط به حفظ و بقای این دسته از آزمایشگاه هاست، زیرا طول عمر آن‌ ها نامشخص است و گاهی فعالیت آن ‌ها متوقف یا در شرف انحلال است.

بهره گیری سازمان ها و نهادهای بین المللی از آزمایشگاه های سیاستگذاری

با توجه به این که سازمان‌ های بین ‌المللی نقش مهمی در سیاستگذاری و توسعه جهانی دارند، به طور گسترده از علوم رفتاری و آزمایشگاه های سیاستگذاری برای بررسی رفتارهای انسانی در مقابل چالش ‌های مختلف در سیاست های عمومی استفاده می‌کنند. سازمان‌ هایی مانند بانک جهانی، سازمان همکاری و توسعه اقتصادی و بانک توسعه بین‌المللی در به کارگیری آزمایشگاه های سیاست‌گذاری و بینش رفتاری در سیاست های خود جزو سازمان ‌های پیشرو به شمار می‌روند. بسیاری از سازمان ‌های جهانی از آژانس‌ های دولتی و بانک ‌های توسعه ‌گرفته تا اندیشکده ‌ها و سازمان ‌های بشردوستانه از علوم رفتاری برای حل مسائل و بهبود عملکرد خود استفاده می‌کنند. این تلاش ‌ها، با ترکیب مباحث جدید علوم رفتاری با دهه ‌ها کار در ارتباطات اجتماعی، به نتایج قابل توجهی رسیده ‌اند. با این حال، باید توجه داشت که این رویکرد برای همه سازمان ‌ها به یک اندازه مناسب نیست، زیرا راه ‌حل‌ های مبتنی بر رفتار انسان ممکن است شامل یک مجموعه سازگار از اصول اساسی باشند، اما هر سازمان نیازهای خاص خود را دارد و نیازمند رویکردهای متفاوتی است.

جمع بندی

سیاستگذاری فرآیندی پیچیده و چند بعدی است. در فرآیند سیاستگذاری، عوامل متفاوتی تاثیر گذار هستند. این عوامل نه تنها در اتخاذ سیاست ها موثرند بلکه اجرای سیاست ها و دستیابی به اهداف مورد نظر، مرهون تعامل این عوامل است. رویدادها و حوادث رخ داده در جهان طی دو دهه اخیر، نشان از وجود تلاطمات و چالش هایی مهم در حوزه اقتصاد دارد که فائق آمدن بر آن ها مستلزم بررسی هایی دقیق و کاربست سیاست هایی متناسب است. در طراحی سیاست ها توجه به وجوه انسانی انتخاب و تفاوت نحوه رفتار و تصمیم‌گیری در مناطق مختلف مهم است و ارزیابی ها و اثرسنجی های قابل انجام در آزمایشگاه های سیاستگذاری می‌تواند به تحقیقات اقتصادی کمک کند. در این گزارش تجارب جهانی و سابقه استفاده از آزمایشگاه های سیاستگذاری توسط دولت ها و مراکز علمی بررسی شده است و بیان می کند که در دو دهه گذشته تغییر پارادایم محسوسی در سیاستگذاری صورت گرفته است.

این مطالعه در پژوهشکده امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی توسط جواد عرب یارمحمدی و سعیده احمدی در سال ۱۴۰۱ انجام شده ‌است.