ذخیره برف و یخ موجود در قله‌ها و کوهستان‌ها منبع اصلی تامین آب رودخانه‌های دائمی و منابع آبی است که به اعتقاد کارشناسان؛ به علت تغییر اقلیم و رفتارهای نابخردانه موجب کاهش عمر این یخ‌ها و تغییر الگوی بارش در فصول مختلف سال شدیم و ادامه این روند مشکلات زیادی برای منابع آبی ایجاد می‌کند.
دوران زمستان های پربرف و یخبندان چندان دور نیست، تا همین چند سال پیش بارش برف سنگین زمستانی در بیشتر نقاط کشور امری عادی بود و هر چه برف زیادتری می بارید نگرانی ها از بابت منابع آبی در بهار و تابستان کمتر می شد، حتی می توان گفت که اصلا نگرانی در این زمینه وجود نداشت چون طبیعت کار خودش را می کرد و چرخه طبیعی آن به طور مداوم و مرتب می چرخید.
زمستان که تمام می شد و بهار از راه می رسید هم این روند همچنان ادامه داشت، بارش های بهاری همیشه زیبا و دلنشین بود، باران های تند همراه با رعد و برق، جاری شدن آب و بلافاصله بیرون آمدن خورشید از پشت ابرها و تابیدن آفتاب مشخصه های باران های بهاری است، زمانی که هوا در بهار بی قراری می کرد و باران با غرشی پرهیاهو می بارید، مادربزرگ ها می گفتند این صدا به دلیل این است که زمین و درختان از خواب زمستانی بیدار شوند، به آنها گفته می شود که برف و سرمای زمستان تمام شده و دیگر وقت جوانه زدن و شکوفه دادن است؛ اما چند سالی است این چرخه تا حدودی تغییر کرده و نظم بارش های زمستانی و بهاری به هم خورده است حتی الگوی بارش تغییر کرده و در فصول مختلف از برف به باران و بر عکس تغییر رویه داده است.
در گذشته های نه چندان دور بارش برف در زمستان امری عادی و طبیعی بود و همه قبل از رسیدن زمستان پر برف آماده می شدند چون جاده ها بسته و کوچه ها مملو از برف می شد اما امروزه دیگر خبری از آن حجم دانه های سفید پنبه ای نیست، حتی اگر به قله کوه ها هم نگاه کنید متوجه می شوید که سیاهی کوه بر سفیدی انباشت برف غلبه کرده است، زمانی قله دماوند تمام سال مملو از برف بود به طوری که تا دامنه کوه هم امتداد داشت اما امروزه شاید فقط بالای قله مقداری برف دیده می شود که همین مساله بر افزایش دما در تابستان دامن می زند، یعنی زمانی که برف بالای کوه بود خنکای آن همراه با وزش باد تا حدودی مانع گرمای شدید در تابستان می شد، به عبارتی مانند سیستم خنک کننده طبیعی عمل می کرد و هوا تلطیف می شد، اما در چند سال اخیر این چرخه طبیعی به هم خورده و به جای برف شاهد بارش باران آنهم گاها باران های سیل آسا هستیم که به علت از بین رفتن جنگل ها و کاهش پوشش گیاهی معمولا تبدیل به سیل و موجب خسارات زیادی می شود.
اتفاق دیگری که رخ داده جابجا شدن بارش ها در مناطق مختلف است، مثلا تا چندی پیش منطقه ای بارش زیادی داشت اما اکنون از بارش های آن منطقه کاسته شده و در عوض مکان دیگری که بارش چندانی نداشت اکنون پربارش شده است یا نقطه ای که سابقه بارش برف نداشت اکنون در آن منطقه برف می بارد، مانند بارش برف در کویت و یا مکه که زمستان سال گذشته برای اولین بار رخ داد.
در واقع نقشه پراکنش بارش ها تغییر کرده و به عبارتی نامتوازن شده است، در تازه ترین گزارش از دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور آمده که روند بارش‌ها در کشور بیانگر نامتوازن بودن آن است به طوری که در برخی استان‌ها شاهد رشد و در برخی کاهش بارش هستیم، مثلا استان هرمزگان از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر) تا ۱۹ فروردین امسال ۹۵ میلیمتر بارش دریافت کرد که در مقایسه با مدت مشابه پارسال که ۲۰۱.۳ میلیمتر بارش داشته، با کاهش ۵۳ درصدی همراه شده که مقام نخست کم بارش ترین استان ها را به خود اختصاص داده است.
در مدت یاد شده، استان گلستان ۲۱۷.۲ میلیمتر بارش داشته که در مقایسه با مدت مشابه پارسال که ۳۱۲.۴ میلیمتر بارش داشته با کاهش ۳۱ درصدی روبه‌رو شده است، همچنین در این مدت استان گیلان با دریافت ۵۲۷.۵ میلیمتر بارش در مقایسه با ۷۵۲.۳ میلیمتر بارش در سال آبی پارسال افت ۳۱ درصدی را تجربه کرده است، استان مازندران هم با ۳۲۶.۴ میلیمتر بارش نشان از کاهش ۲۵ درصدی دارد، این سه استان که به عنوان استان های پربارش کشور شناخته می شوند نیز با کاهش بارش مواجه شده اند که کارشناسان علت این کاهش و حتی تغییر الگوی بارش ها را تغییر اقلیم می دانند.
همچنین داده های مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی نشان می دهد که ۶۲ درصد از بارش سال آبی کشور در بیش از ۶ ماه اخیر دریافت شده است که در شرایط نرمال باید حدود ۷۷ درصد در این بازه تامین می شد، ارتفاع بارش کشور از ابتدای مهرماه سال گذشته تاکنون ۱۴۸ میلیمتر بوده که حدود ۱۹ درصد کمتر از شرایط نرمال است اما نسبت به سال گذشته ۱۲ درصد بیشتر است، جدول تغییرات بارش کشور نشان می دهد که در این مدت فقط ۶ استان اصفهان، بوشهر، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، کهگیلویه و بویر احمد و یزد بارش بیشتر از نرمال داشته اند و بارندگی ها در ۲۵ استان کمتر از نرمال بوده است.
در این بین سه استان شمالی گیلان، مازندران و گلستان با کسری ۱۳۸ تا ۱۹۸ میلیمتری مواجه هستند و ۱۱ استان نیز بین ۵۰ تا ۹۰ میلیمتر کسری بارش دارند، به طور کلی همچنان ۶ حوضه آبریز اصلی کشور با کسری بارش مواجه اند که بیشترین کاهش مربوط به قره قوم با ۹۰- و دریای خزر با ۷۵- میلیمتر است، بررسی مدل های بلند مدت جوی نشان می دهد که میانگین بارش کشور در دو ماه آینده در محدوده نرمال و برخی مناطق بیشتر از نرمال است اما این بارش ها نمی تواند کسری های ۶ ماه نخست را با توزیع مناسب جبران کند.
تمام این آمارها نشان می دهد که شرایط بارش چه برف و چه باران در کشور خوب نیست و این نامتوازنی و خوب نبودن منابع آبی را که به سختی نفس می کشند تهدید می کند، از سوی دیگر گرم شدن زمین موجب شده تا مدت ماندگاری برف ها هم کاهش یابد و زودتر از زمان نرمال آب شود، مرکز ملی اقلیم و مدیریت خشکسالی چندی پیش اعلام کرده بود؛ در حالی که سطح پوشیده از برف کشور در هفته چهارم بهمن به مرز نیم میلیون کیلومتر مربع رسیده بود، اما تصاویر ماهواره ای نشان می‌دهد تا پایان نیافتن زمستان بیش از ۴۰۰ هزار کیلومتر مربع از این مساحت کاسته شده است.
بر اساس اعلام مرکز ملی اقلیم و مدیریت خشکسالی که در ۲۴ اسفندماه سال گذشته منتشر شد، داده‌های ۱۶ ساله دورسنجی نشان می‌دهد که از اواخر دی ماه سطح پوشش برف کشور به تدریج کاهش می‌یابد و در فروردین ماه به کمترین مقدار می‌رسد، تا این مدت حدود ۷۰ هزار کیلومتر مربع از مساحت برفی کشور باقی مانده است این در حالی است که در شرایط نرمال، سطح پوشش برف کشور در این موقع از سال حدود ۱۰۰ هزار کیلومتر مربع است.
البته این شرایط نامناسب فقط مختص کشور ما نیست بلکه اثرات تغییر اقلیم دامن بیشتر کشورهای جهان را گرفته و حیات یخچال های یخی که منبع اصلی تامین آب شرب هستند را تهدید می کند، ورقه‌های یخی و یخچال‌های طبیعی حدود ۱۰ درصد سطح زمین را می‌پوشانند و به عنوان بزرگ‌ترین مخزن آب شیرین به شمار می‌روند که اکنون در اثر تغییر اقلیم در حال آب‌شدن هستند، بررسی ها نشان می دهد که در دهه‌های اخیر یخچال های هیمالیا ۱۰ بار سریعتر از آخرین مورد توسعه یخچال ها در مدت ۴۰۰ تا ۷۰۰ سال پیش موسوم به عصر یخبندان کوچک ، ذوب شده و یخ‌های خود را از دست داده اند، زمین حدود ۲۸ تریلیون تن یخ را بین سال های ۱۹۹۴ تا ۲۰۱۷ از دست داده است.
رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: کوهستان ها و برف های ذخیره شده بر روی قله آنها مهمترین منبع تامین منابع آبی و سرچشمه های دائمی رودخانه های ما است که تغییر اقلیم و به همراه آن رفتارهای نابخردانه و آزمندانه ما انسان ها سبب شده تا ذخیره برف کوه ها کم شود و مشکلاتی را برای جوامع انسانی رقم بزند.
تغییر اقلیم به همراه فعالیت های نابخردانه و آزمندانه سبب شده تا ذخیره برف در کوهستان ها کم شود.محمد درویش افزود: آبشار معروفی با نام آبشار یخی در ارتفاع پنج هزار متری در کوه دماوند وجود داشت این آبشار میلیون ها سال عمر دارد اما دو سال پیش برای اولین بار یخ های آن آب شد و شکست و سیل وحشتناکی در آمل به وجود آورد، در ارتفاع پنج هزار متری که هیچ نوع عملیات تکنوژنیکی وجود ندارد نه معدنکاوی می شود و نه جاده کشی و نه نیروگاهی در آن منطقه فعال است، وقتی این اتفاق رخ می دهد کاملا نشاندهنده تغییر اقلیم است، نشاندهنده این است که دمای متوسط زمین در حال افزایش است و این روند می تواند ذخیره برف و یخ را در یخچال های طبیعی که مهمترین عامل تداوم حیات رودخانه های دائمی هستند، به شدت کاهش دهد.
وی اظهار داشت: در کشور ۹۳ رودخانه دائمی روی کاغذ داریم که برخی از آنها در چند سال گذشته به رودخانه های فصلی، برخی مانند زاینده رود در اصفهان به کانال های آبرسانی تبدیل شده اند، تعدادی هم مانند سفیدرود که دو سالی است یکی از شاخه های اصلی آن در حال خشک شدن است، در رودخانه های مرزی هم مشکلات زیادی داریم مانند هیرمند و ارس که آب قابل توجهی را وارد کشور می کردند که تحت تاثیر سدسازی ها در افغانستان و ترکیه خشک و یا بسیار کم آب شده اند، مثلا سال گذشته رود ارس چند روزی بی آب شده بود که این مساله می تواند کشت و صنعت ما در دشت مغان در استان اردبیل را با خطرات جدی روبرو کند.
وی با تاکید بر اینکه خطر تغییر اقلیم به همراه فعالیت های نابخردانه و آزمندانه سبب شده تا ذخیره برف کم شود ، ادامه داد: در مجموع بخشی از سرزمین ما که در ارتفاع بالاتر از چهار هزار متر قرار گرفته یعنی کوه ها و قله های مهمی از جمله دماوند، علم کوه، شاهان کوه، کوه شاه بافت، تفتان، سبلان و زردکوه را شامل می شود روی هم رفته ۱۷ هزار و ۶۰۰ هکتار وسعت دارند این میزان کمتر از حدود یک ۱۰ هزارم خاک ایران است اما مسوولیت تولید برف و یخ و سرچشمه های دائمی رودخانه های ما را بر عهده دارد، این در حالی است که تمام بخش های مختلف محیط طبیعی کشور مانند بیابان، جنگل، مرتع و تالاب متولی مشخصی دارد اما کوهستان های ما که بسیار هم ارزشمندند متولی خاصی ندارند و این نقطه ضعفی است که نشاندهنده فقر فهم محیط زیستی یا بوم شناختی است که دولت باید به این مساله توجه جدی تری داشته باشد و اجازه ندهد به بهانه اشتغال، تولید و فعالیت های معدنی این کوهستان های ارزشمند که مهمترین عامل تولید آب در کشورند خدشه دار شوند.
درویش اظهار داشت: اکنون شاهد آب شدن زودتر یخ ها و برف ها در کوهستان ها هستیم، در واقع برفی که معمولا تا اواخر تیرماه در کوهستان ها باقی می ماند اکنون با سرعت بیشتری آب می شود و به عنوان ذخیره تا پایان فصل گرما دوام نمی آورد که موجب بروز سیل های بیشتری می شود، یکی از دلایل این مساله پدیده گرد و غبار است، گرد و غباری که از سمت غرب از عراق و میان‌رودان وارد کشور می شود آنهم به علت اجرای پروژه سدسازی بلندپروازانه ترکیه تحت عنوان گاپ که موجب بروز گرد و غبار شده است، زمانی که گرد و غبار بر روی یخ ها و برف ها می نشیند رنگ برف را تیره می کند که باعث می شود میزان جذب اشعه خورشید افزایش یابد که در نهایت سرعت آب شدن برف و یخ را افزایش می دهد که در نهایت ضریب هرزآب بالا می رود و در ادامه نرخ فرسایش افزایش می یابد و با انباشت فرسایش در پشت سدها عمر مفید سدها کاهش پیدا می کند، بلایی که بر سر سد اکباتان در همدان آمد با اینکه دو بار ارتفاع سد را بالا بردند اما مخزن از رسوب پر شد.
رئیس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو گفت: این مشکل برای سد دز و کرخه هم پیش آمده است و پر از رسوب شده اند که تمام اینها ناشی از این ماجرا است، علاوه بر این پاک تراشی جنگل ها در زاگرس و هیرکانی هم مساله را تشدید کرده است، به عبارتی بحران تولید فرسایش خاک، افزایش رسوبگذاری در سدهای مخزنی کشور را تشدید کرده است.
