مشارکت مردم در حکمرانی بایستی همراه با فراهم کردن ابزارها و سازوکارهای مناسب و کارآمد باشد. یکی از ابزارها و سازوکارهای اساسی و مهم برای تقویت مشارکت عمومی در سطح حکمرانی و اداره کشور، بودجه شهروندی است. بودجه شهروندی با هدف آشناسازی شهروندان با محتوا و فرایند بودجه ریزی در بخش عمومی به منظور پاسخگو کردن دولت و بهره گیری از ظرفیت های مشورتی و نظارتی شهروندان و همچنین همراه سازی مردم به منظور انجام برنامه های تحولی و توسعه ای تدوین می شود.
بودجه ریزی امری مهم و اساسی در نظام حکمرانی ملی کشور است که به نوعی مسیر یک ساله کشور را مشخص می کند و از سوی دیگر تأثیرات تصمیم های بودجه ای بر زندگی شهروندان بسیار زیاد است و گاهی اوقات آثار بلندمدت زیادی دارد. بودجه شهروندی کارکردها و دستاوردهای زیادی برای ارتقای نظام بودجه ریزی و نظام حکمرانی ملی مانند افزایش اعتماد عمومی و سرمایه اجتماعی، همراهی مردم در تصمیم ها و اقدام های سخت سیاستی، تربیت شهروندان بالغ و کارآمد، کاهش نارضایتی عمومی، خنثی سازی فضاسازی های رسانهای علیه دولت و مجلس، تقویت نظارت عمومی و کاهش فساد و … دارد.
گزارش حاضر در قالب سه بخش کلان ساماندهی شده است. در بخش اول چیستی و مفهوم شناسی بودجه شهروندی تشریح شده است. در تعریف بودجه شهروندی به طور خلاصه بایستی بیان شود که بودجه شهروندی سندی ساده و قابل دسترس برای همه شهروندان است که اطلاعات مختصر و ساده در حوزه بودجه عمومی را به آنها توضیح داده و زمینه را برای انجام مسئولیت های شهروندی برای آنها مهیا می کند. بودجه شهروندی سبب افزایش درک افراد غیرحرفه ای در مورد روش های جمع آوری، تخصیص و خرج کردن پول مالیات دهندگان می شود و اعتماد آنها را به دولت افزایش می دهد. بودجه عمومی شامل اطلاعات دقیق و جزئی در مورد هزینه ها و درآمدهاست درحالی که بودجه شهروندی به طور مختصر البته دقیق و شیوا شهروندان را در جریان تأمین منابع و اولویت های هزینه ای دولت قرار می دهد. همچنین در این بخش خدمات عمومی شهروندمحور که زیربنای نظری و علمی بودجه شهروندی است تشریح می شود. این رویکرد بیان می دارد که در عصر جدید شهروندان انتظار دارند خدمات عمومی که دریافت می کنند متناسب با نیازها و مطالبات آنها بوده و از کیفیت مناسب برخوردار باشد.
در بخش دوم چرایی و ضرورت بودجه شهروندی تشریح و تبیین می شود. بودجه شهروندی دروازه ای برای مردم است تا اهمیت بودجه در زندگی خود را درک کنند و همچنین ابزاری مناسب برای آموزش شهروندی و تقویت مشارکت شهروندان و شروع گفتمانی بالغانه بین جامعه مدنی و حاکمیت است. در این بخش ۱۰ مورد از فواید و کاربردهای بودجه شهروندی به صورت مختصر تشریح می شود که شامل مواردی همچون افزایش اعتماد عمومی، افزایش مشارکت عمومی، کاهش نارضایتی عمومی، تربیت شهروندانی بالغ، افزایش پاسخگویی دولت به ملت، افزایش شفافیت مالی در دولت، کاهش فساد، تقویت تعاملات بودجه ای دولت و مجلس، تقویت تعاملات دولت و مجلس با نهادهای مدنی و دانشگاهی و افزایش کیفیت بودجه (تنظیم بودجه براساس مطالبات مردم) است.
در بخش سوم و پایانی گزارش چگونگی تدوین بودجه شهروندی در سرفصل هایی همچون ویژگی های بودجه شهروندی، مراحل تدوین بودجه شهروندی، اجزای بودجه شهروندی، انتشار بودجه شهروندی و مثال هایی از بودجه شهروندی سایر کشورها تشریح می شود. در این بخش ویژگی های بودجه شهروندی همچون: زبان ساده و قابل فهم، نحوه جمع آوری، توزیع و به کارگیری منابع عمومی، تعیین اولویت های بودجه ای، معرفی اجزای کلیدی بودجه و مثال هایی درخصوص چگونگی تأثیر بودجه بر شهروندان عادی ارائه می شود. در مورد ساختار و اجزای بودجه شهروندی بایستی بیان شود که از یک منظر می توان اجزای بودجه شهروندی را در پنج بخش دسته بندی کرد که شامل: ۱. مقدمه (شامل مواردی همچون معرفی بودجه و فرایند بودجه و …)، ۲. چشم انداز اقتصادی و اهداف دولت (شامل مواردی همچون شعار اصلی بودجه سال آتی، پیش بینی های کلان اقتصادی، استراتژی توسعه ملی دولت، اهداف سیاست مالی دولت در میان مدت و …)، ۳. درآمدها و هزینه ها (شامل مواردی همچون مجموع درآمدهای سال آتی، تفکیک/تخصیص منابع درآمدی، تفکیک/تخصیص هزینه ها براساس سازمان، برنامه و …، ریسک های مالی سال آتی و …)، ۴. اقدام های جدید (شامل خلاصه ای از برنامه ها و اقدام های جدید و تحولی دولت در سال آتی و آثار آن بر گروه های ذی نفع) و ۵. بهبود ارائه خدمات (خلاصه ای از برنامه هایی که دولت برای سال آتی در جهت رفاه بهتر و بیشتر شهروندان انجام خواهد داد) است.
برخی از مهم ترین یافته ها و توصیه های سیاستی برای تدوین بودجه شهروندی در نظام حکمرانی ملی به شرح زیر عبارتند از:
1. در کشور ما به دلیل اینکه سازمان برنامه وبودجه در دولت متولی اصلی تدوین لایحه بودجه عمومی کشور است، پیشنهاد می شود مسئولان و کارشناسان ذی ربط در آن سازمان، تهیه بودجه شهروندی را در دستور کار قرار دهند.
2. برای تدوین بودجه شهروندی می توان از نهادهای مدنی و دانشگاهی نیز کمک گرفته شود، بدین مفهوم که تیمی متشکل از نهادهای مدنی و دانشگاه های منتخب به دولت و مجلس جهت طراحی و انتشار بودجه شهروندی کمک کنند؛ این سبک همکاری شبکه ای نه تنها بر کیفیت بودجه شهروندی منتشر شده کمک کرده بلکه بر مشروعیت این سند افزوده و در مرحله انتشار و ترویج بودجه شهروندی نیز می توان از کمک ها و حمایت های این نهادهای مردمی و دانشگاهی بهره جست.
3. بودجه شهروندی باید دارای جداول، اشکال و نمودارهایی جذاب و چندبعدی باشد تا برای مردم قابل درک باشد؛ به عبارت بهتر پس از تدوین متن و محتوای بودجه شهروندی ازسوی دولت و مجلس (با همکاری نهادهای مدنی و دانشگاهی) تبدیل این محتواها به متنی زیبا و جذاب و قابل فهم؛ از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ ازاین رو لازم است برای قالب بندی این محتواها با متخصصان رسانه ای نیز همکاری صورت گیرد. همچنین در برخی از کشورها، سامانه ای تحت وب طراحی می شود و بودجه شهروندی به صورت آنلاین در دسترس شهروندان قرار می گیرد.
4. لازم است سند بودجه شهروندی متناسب با سطح سواد و دسترسی هر استان و شهر به اینترنت و فضای مجازی، در سطح عمومی منتشر شود. همچنین پیشنهاد می شود تهیه، توزیع و انتشار بودجه شهروندی هر استان را سازمان برنامه وبودجه آن استان انجام دهد و مقامات سیاسی استان و نمایندگان استان مسئولیت نظارت و راهبری آن را داشته باشند.
۵. بودجه شهروندی می تواند در سطح ملی و محلی تهیه و منتشر شود. به عبارت دیگر هم بودجه عمومی کشور و هم بودجه نهادهای محلی همچون شهرداری ها را می توان در قالب بودجه شهروندی تهیه و منتشر کرد و در اختیار مردم آن شهر و منطقه قرار داد. فعال سازی نهادها و ظرفیت های دانشگاهی برای تدوین بودجه های شهروندی استانی و شهرستانی از اقدام های لازم و مهمی است که بایستی انجام شود.
۶. پیشنهاد می شود هم زمان با انتشار بودجه شهروندی، نمایندگان محترم مردم در مجلس شورای اسلامی و مدیران دولتی با استفاده از رسانه ها و گاه به صورت مستقیم به توضیح و تفهیم اهداف و برنامه های مالی دولت به مردم بپردازند و در نشست های تخصصی برمبنای سند بودجه شهروندی با مردم گفتگو کرده و در صورت امکان، پیشنهادهای آنان را نیز در حوزه بودجه بشنوند و بودجه را اصلاح کنند.
۷. بودجه شهروندی سند فنی و تخصصی است که شهروندان را در جریان برنامه های مالی دولت قرار می دهد و هدف آن افزایش دانش شهروندی در این حوزه است. توصیه می شود متن سند بودجه شهروندی تنظیم شده شامل شعارها و بیانیه های سیاسی نباشد تا اعتماد مردم را به این سند مخدوش نکند. اگر این سند با بیانیه های سیاسی، تخریب جناح مقابل، تبرئه کردن جناح فعلی از ضعف ها و کاستی های کشور و… ؛ تضعیف شود؛ هم اعتماد مردم به سند را از بین برده (مردم تصور می کنند که سند تنظیمی نیز شعار تبلیغاتی است نه سندی دقیق برای افزایش آگاهی آنان)؛ و هم مشروعیت سند را کاسته و سند را از هدف اصلی خود که افزایش بلوغ شهروندی در حوزه مسائل مالی دولت است؛ دور می کند؛ بنابراین توصیه می شود سند به صورت کاملاً تخصصی و با استفاده از ارقام و اطلاعات مالی دقیق سال آتی بودجه ای کشور تنظیم شده و از سیاست زده کردن سند پرهیز شود.
۸. ازآنجاکه سند بودجه عمومی را در کشور دولت تنظیم و مجلس تصویب می کند؛ می توان سند بودجه شهروندی را نیز در دو نسخه (قبل از تصویب مجلس و بعد از تصویب مجلس) تهیه کرد، تا مردم در جریان اصلاحات بودجه ای که مجلس اعمال می کند قرار گیرند و بدین ترتیب نسبت به عملکرد مجلس و نمایندگان خود مطلع شوند.
9. توصیه سیاستی مهم دیگر این است که بودجه شهروندی که کارکرد اصلی آن، «اطلاع رسانی و آگاه سازی» بایستی به عنوان یکی از حلقه های زنجیره بودجه ریزی مشارکتی در نظر گرفته شود و حتما سازوکارها و ابزارهای دیگر با کارکرد «مشارکت در تصمیم گیری» بعد از پیاده سازی آن در نظر گرفته شود. اگر از کارکرد «اطلاع رسانی و آگاه سازی» به کارکرد «مشارکت در تصمیم گیری»، برنامه و سازوکاری طراحی نشود، نه تنها بسیاری از کارکردهای مثبت بودجه شهروندی محقق نمی شود و بلکه به کژکارکرد تبدیل می شود.
