مهاجرت پزشکان به خارج از کشور در چند سال اخیر و از زمان شیوع ویروس کرونا (COVID-19) شدت گرفته است. کشورهای توسعه‌یافته، تا قبل از این، به پزشکان و کادر درمان مهاجر وابسته بودند؛ که این وابستگی در این سال‌ها محسوس‌تر شده است.
در این گزارش ابتدا نگاهی به آمار مهاجرت پزشکان می‌اندازیم، بعد از آن شرایط مهاجرت و حقوق و دستمزد پزشکان در خارج را بررسی می‌کنیم،
نیروی کار پزشکی و بهداشتی، همواره از دغدغه‌های بزرگ دست‌اندرکاران بخش بهداشت و درمان در تمامی کشورها به خصوص ممالک در حال توسعه به شمار می‌آمده است. کمبود نیروی انسانی پزشکی در دو دهه اخیر شدت بیشتری یافته و علت عمده این امر در سطح ملی، تمایل نداشتن پزشکان به اشتغال در مناطق دورافتاده و روستایی و در سطح بین‌المللی، مهاجرت پزشکان از کشورهای در حال توسعه به کشورهای ثروتمند و توسعه‌یافته بوده است. وابستگی برخی کشورهای توسعه‌یافته به نیروی کار پزشکی خارجی به حدی رسیده که برای مثال، در ایالات متحده با تغییر قوانین کاری و مهاجرتی از نیمه دوم دهه ۹۰ به تعداد قابل توجهی از پزشکان دارنده ویزاهای تحصیلی (J۱) اجازه اقامت دایم در این کشور داده شده است و امروزه، مجموع کمک‌های مالی که در قالب برنامههای مدیکیر برای دستیاران تخصصی خارجی پرداخت می‌شود، از مبالغی که صرف فارغ‌التحصیلان داخل آمریکا می‌شود، بیشتر است. در کانادا نیز به تازگی برای جذب پزشکان خارجی و تسهیل ورود آنان به بازار کار، ظرفیت پذیرش دستیاران تخصصی افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است. امروزه بیش از ۲۵ درصد حجم کل نیروهای کادر پزشکی و پرستاری را در آمریکا، کانادا، بریتانیا و استرالیا خارجیان تشکیل می‌دهند و قریب دو سوم این افراد از کشورهای دارای سطوح متوسط و پایین درآمد مهاجرت کرده‌اند.
پدیده مهاجرت پزشکان در مقابل منافعی که برای خود پزشکان مهاجر و کشورهای پذیرنده پزشک دارد، سیستم بهداشت و درمان کشورهای در حال توسعه را به دلیل از دست رفتن نیروی کار پزشکی دچار مشکلات جدی می‌کند. مطابق جدیدترین آمار منتشره، کشورهای هندوستان، فیلیپین و پاکستان در سال‌های اخیر، بیشترین تعداد پزشک را روانه کشورهای توسعه یافته کرده‌اند. از لحاظ تعداد مطلق پزشکان مهاجر، رتبه اول در سطح جهان متعلق به هندوستان است، بهطوریکه حدود ۶۰ هزار پزشک هندی در کشورهای آمریکا، انگلیس، کانادا و استرالیا مشغول کار هستند. تأثیر ناگوار این مهاجرت بر وضعیت بهداشت و درمان در کشور مبدأ، هنگامی واضح‌تر می‌شود که بدانیم در خود هندوستان برای هر ۱۰ هزار نفر تنها یک پزشک وجود دارد، حال آنکه این رقم در استرالیا، ۲۴۹ پزشک برای هر ۱۰ هزار نفر، در کانادا ۲۰۹ پزشک، در انگلستان ۱۶۶ پزشک و در آمریکا ۵۴۶ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر است. علاوه بر این، باید توجه داشت که بیشتر پزشکان مهاجر، هم به لحاظ تحصیلی (نمرات دانشگاهی) و هم از جهت مهارت حرفه‌ای، افرادی ممتاز به شمار می‌آیند و این موضوع، اثر مخرب پدیده مهاجرت پزشکان را بر ممالک در حال توسعه دوچندان می‌کند.
ایران نیز از قاعده کلی مهاجرت پزشکان مستثنی نبوده و نیست. آمار موجود، حاکی از شتاب گرفتن روند مهاجرت پزشکان عمومی و متخصص به کشورهای غربی، به خصوص آمریکا، کانادا و استرالیاست. در سنوات اخیر، مهاجرت پزشکان ایرانی به آمریکای شمالی بیشتر در قالب شرکت در برنامههای دستیاری تخصصی و آموزشی ـ پژوهشی و عزیمت آنان به استرالیا اغلب به انگیزه اشتغال به حرفه طبابت در رده پزشک عمومی و در مناطق نیازمند پزشک صورت گرفته است.
نگاهی به وضعیت و آمار مهاجرت پزشکان
باورتان می‌شود اگر بگوییم تقریباً نصفِ پزشکان در بعضی کشورهای توسعه‌یافته، مهاجر هستند؟ به نمودار زیر دقت کنید:
آمار مهاجرت پزشکان
.png)
در رژیم موقت اسرائیل نزدیک 57 درصد و در کشورهای نروژ، ایرلند و نیوزلند، نزدیک 40 درصد پزشکان، مهاجر هستند! البته این آمار مربوط به سال 2019 یعنی قبل از شیوع ویروس کروناست. پس از آن، روندِ مهاجرت پزشکان متخصص، فوقِ تخصص و حتی عمومی و پذیرش آنها توسط کشورهای عضو OECD سرعت بالایی پیدا کرد.
درمورد آمار مهاجرت پزشکان ایرانی آمار دقیقی دردست نیست؛ هرچند در همین گیرودارِ کرونا، اطلاعاتی درباره مهاجرت سه هزار پزشک ایرانی در 10 ماه و افزایش 300درصدی مهاجرت این قشر منتشر شد. گفته شده حدود یک‌چهارم پزشکان ایرانی به اروپا و آمریکا مهاجرت کرده‌اند.
کشورهای حوزه خلیج فارس هم در این سال‌ها آمار بالایی در پذیرش پرستاران و پزشکان ایرانی داشتند. نزدیکی به ایران، درآمد و مزایای عالی و کیفیت بالای کار و زندگی از مهم‌ترین دلایلی است که پزشکان ایرانی کشورهای عربی را انتخاب میکنند. خب در ادامه نگاهی به حقوق و دستمزد پزشکان در خارجی می‌اندازیم:
دستمزد و حقوق پزشکان در خارج چقدر است؟
تعیین میزان دقیق دستمزد پزشکان در خارج کمی سخت است؛ چون میزان حقوق باتوجه‌به سابقه‌کار، سطح تحصیلات، رشته تحصیلی، نوعِ شغل و معیارهای مشابه متفاوت است. به‌جای آن ما یک لیست از 10 کشور که بیشترین دستمزد را به پزشکان پرداخت میکنند، تهیه‌کرده‌ایم:
این اعداد میانگین درآمد پزشکان عمومی و متخصص است و این لیست باتوجه‌به دستمزدهای سال 2022 تهیه شده است. هرچه‌قدر سابقه‌کار شما بیشتر و مدرک تحصیلی شما بالاتر باشد، میزان درآمد شما هم بیشتر خواهد بود. خب در ادامه شرایط مهاجرت کاری پزشکان را بررسی می‌کنیم:
مهاجرت پزشکان به اروپا
تاریخچۀ پذیرش پزشکان مهاجر در اروپا به بعد از جنگ جهانی دوم (WW II) برمی‌گردد؛ زمانی که بریتانیای کبیر تصمیم گرفت از پرستاران و پزشکان خارجی در سیستم بهداشت‌ودرمان استفاده کند. درواقع کشورهای اروپایی سال‌هاست که برای توسعه و ارائه خدمات درمانی باکیفیت، به پزشکان مهاجر وابسته هستند.
مهاجرت پزشکان به اروپا و یک مطب پزشکی در کشور رومانی
باتوجه‌به کیفیت زندگی بالا، شرایط کاری مناسب، دستمزد خوب و امکان اخذ اقامت دائم، کشورهای اروپایی به یکی از مهم‌ترین مقاصد مهاجرتی پزشکان و کادر درمان خصوصاً برای پزشکان ایرانی تبدیل شده‌اند.
کشورهای ایرلند، نروژ، سوئیس، انگلستان، سوئد و آلمان پرچمدار استخدام پزشکان مهاجر هستند. هرکدام از این کشورها شرایط خاص خود را برای صدور ویزای کار پزشکی و اقامت دارند. گرفتن ویزای بعضی از آنها مانند لوکزامبورگ سخت و بعضی هم مانند آلمان ساده است.
مهاجرت پزشکان به کشورهای حاشیه خلیج فارس
مهاجرت پزشکان به کشورهای عربی در این چند سال سَرِ زبان‌ها افتاده است. این کشورها باتوجه‌به توسعه زیرساخت‌ها و سرعت رشد بالا، نیاز شدیدی به نیروی کادر درمان دارند. به‌همین‌دلیل تسهیلات و امکانات خوبی برای جذب پزشکان خارجی در اختیار گذاشته‌اند. در زیر چند مورد از مزایای کارِ پزشکی در کشورهای حاشیه خلیج فارس را می‌بینید که بسیار از پزشکان را جذب میکنند:
معاف از مالیات! (مشاغل پزشکی در این کشورها مالیات پرداخت نمی‌کنند.)
نزدیکی به ایران
حقوق بالا
عدم نیاز به مدرک زبان
مهاجرت پزشکان به استرالیا
استرالیا به‌اصطلاح یک یَدِ طولانی در پذیرش پزشکان مهاجر دارد؛ بهطوریکه الان حدود یک‌سوم نیروهای پزشکی این کشور را مهاجران تشکیل می‌دهند. سطحِ رفاه بالا، حقوق و تسهیلات خوب و امکان اخذ اقامت از مهم‌ترین مزایای کار پزشکی در این کشور است.
مهاجرت پزشکان به آلمان
به‌دلیل بیمارستان های کشور آلمان، کمبود شدید امدادگران به شدت، نیاز به کادر پزشکی ماهر در کشور باعث افزایش تقاضا برای این نیرو شده است. همچنین بازنشستگی بسیاری از پزشکان مسن در آلمان، مهاجرت پزشکان به آلمان را تشدید می‌کند.
در نگاه کلی، کشور آمریکا از نظر جذب افراد تحصیل‌کرده ایرانی (به خصوص پزشکان) در رده نخست قرار می‌گیرد. بر اساس تحقیقات انجام شده از سوی دفتر نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد حدود ۲۵۰ هزار ایرانی دارای تحصیلات عالی در آمریکا زندگی میکنند و در مجموع حدود ۴۶درصد ایرانیان مقیم آمریکا دارای تحصیلات دانشگاهی هستند. در مقابل به نظر می‌رسد در سه چهار سال اخیر، استرالیا از نظر شتاب جذب پزشکان ایرانی بر سایر کشورهای توسعه یافته پیشی‌گرفته به گونه‌ای که هم اکنون تعداد زیادی پزشک عمومی در چارچوب برنامههای جذب افراد متخصص در صف مهاجرت به استرالیا قرار گرفته‌اند. در ضمن طی همین برهه افزون بر دو هزار فرد متخصص زیر ۳۰ سال از جمله حدود ۴۰۰ پزشک جوان در قالب توافقات انجام شده میان وزارت کار ایران و اداره مهاجرت استرالیا و با استفاده از تسهیلات ویزاهای توریستی ـ کاری رهسپار این کشور شده‌اند. آن‌طور که از مطالعات جدید روی پدیده مهاجرت پزشکان بر می‌آید، مهم‌ترین انگیزه‌های اقدام به مهاجرت در قشر پزشک به قرار زیرند:
▪ چشم انداز نامطلوب اقتصادی پس از اتمام تحصیل
ساختار مالی نامناسب بخش بهداشت و درمان، وضعیتی را رقم زده که در آن از یک سو حقوق و مزایای دریافتی پزشکان بخش دولتی به زحمت پاسخگوی احتیاجات اولیه آنهاست و از سویی محدودیت فرصت‌های شغلی در بخش خصوصی و نیاز به صرف سرمایه هنگفت در ابتدای کار امکان استقلال و کسب درآمد را از بیشتر پزشکان جوان سلب کرده است. اجرای طرح پزشک خانواده و سعی در ایجاد انگیزه‌های مالی نیز در کل، کارایی زیادی برای جذب پزشکان در مناطق محروم نداشته و علت این امر تمایل نداشتن پزشکان به دور شدن از شهرهای محل اقامت یا تحصیل خود و نیز افزایش شدید هزینه زندگی و متناسب نبودن آن با متوسط درآمد افراد در بخش دولتی بوده است
▪ محدودیت فرصت‌های شغلی مناسب
در اغلب کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، تعداد افرادی که هر سال از دانشکده‌های پزشکی فارغ‌التحصیل می‌شوند به مراتب بیشتر از تعداد موقعیت‌های شغلی مناسب و راضی کننده است. نتیجه چنین وضعی بیکار ماندن بخش عمده‌ای از یک نیروی کاری دارای تخصص بالاست و این امر عامل مهمی در ایجاد تمایل به مهاجرت محسوب می‌شود. ساختار بیمار اجرایی و حاکمیت روابط بجای ضوابط موجب می‌شود که توزیع موقعیت‌های شغلی موجود نه بر مبنای شایستگی‌های علمی و مهارت‌های حرفه‌ای بلکه بر اساس تبارگرایی، روابط شخصی و ملاحظات سیاسی صورت گیرد و این خود عاملی است که سرخوردگی و دلسردی پزشکان جوان را نسبت به تشکیلات بهداشت و درمان کشور بیشتر کرده و میل به مهاجرت را در آنان تقویت می‌کند.
▪ کیفیت بالاتر آموزش‌های تخصصی در خارج
بسیاری از پزشکان جوان، به خصوص آن دسته‌ای که از نظر تحصیلی و توانایی علمی در سطح بالاتری قرار دارند، بر این باورند که تحصیلات تخصصی در کشورهای توسعه یافته امکان موفقیت و پیشرفت بیشتری برای آنان فراهم می‌کند و در نهایت، رضایت شغلی بالاتری به آنان می‌دهد. به نظر می‌رسد که این نوع انگیزه در میان فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های بزرگ و به اصطلاح «مادر» و نیز افرادی که در مراکز آموزشی ـ پژوهشی مرتبط با دانشگاه‌های خارج فعالیت داشته‌اند، بیشتر باشد.
▪ میل به اقامت در خارج
بعضی از پزشکان به انگیزه زندگی و تشکیل خانواده در کشورهای ثروتمندتر، فراهم کردن چشم‌انداز تحصیلی و شغلی بهتر برای فرزندان و سایر اعضای خانواده خود و برخورداری از آزادی‌های اجتماعی و سیاسی موجود در کشورهای توسعه یافته تصمیم به مهاجرت می‌گیرند.
▪ ترغیب یا فشار
تعدادی از پزشکان- به خصوص آنان که دوستان و بستگانی در خارج از کشور دارند- به انگیزه رقابت با این افراد یا در نتیجه تشویق و ترغیب آنها تمایل به مهاجرت پیدا میکنند. به نظر می‌رسد سایر دلایل مهاجرت پزشکان که در مطالعات خارجی ذکر شده- از قبیل انگیزه‌های صرفا سیاسی یا قومی و مذهبی- درباره پزشکان ایرانی کمتر مطرح باشد.
مقابله با پدیده مهاجرت پزشکان امری دشوار و پیچیده است. از یک سو می‌توان گفت که روند مهاجرت، کشورهای در حال توسعه را به لحاظ نیروی انسانی پزشکی فقیر می‌سازد و سرمایه عظیم صرف شده برای تربیت پزشک را به هدر می‌دهد و از این رو خلاف اصل اخلاقی «عدالت اجتماعی» شمرده می‌شود. از سوی دیگر، ایجاد محدودیت و جلوگیری از مهاجرت پزشکان ناقض یکی از اصول اساسی حقوق بشر یعنی آزادی در جابه‌جایی و انتخاب محل زندگی است. تجربه نشان داده که ایجاد مانع و محدودیت در امر مهاجرت پزشکان می‌تواند به کاهش گرایش به رشته پزشکی و سرخوردگی بیشتر شاغلان این حرفه بینجامد و از این رهگذر خسارات بیشتری به تشکیلات بهداشت و درمان کشورهای در حال توسعه وارد کند.
