تحلیل پیاده روی اربعین حسینی توسط علم جامعه شناسی

بررسی راهپیمایی عظیم اربعین از منظر جامعه شناسی سیاسی

همایش و راهپیمایی بزرگ اربعین از جمله رویدادهای بزرگی است که همه ارزش ­های خبری مانند بزرگی، تازگی، مجاورت، دربرگیری، شگفتی و برخورد را با هم دارد. چنین ویژگی کم نظیری راهپیمایی اربعین را به موضوعی بسیار قابل توجه در علوم خبری و ارتباطی تبدیل می­ کند.

اربعین نقش مهمی در تداوم واقعه عاشورا دارد و اگر نقش آفرینی پیغام آورانه حضرت زینب سلام­ الله علیها از عاشورا تا اربعین نبود شاید نهضت حضرت امام حسین علیه السلام تداوم تاریخی به این­گونه پیدا نمی ­کرد و حقایق واقعه کربلا به ما به صورت فعلی نمی­ رسید. اربعین یک رسانه برای انتشار پیام عاشورا بوده است.[۱]

چنین رویدادی از ابعاد مختلفی قابل بررسی و تحلیل است. اما این حادثه بزرگ کمتر از منظر جامعه شناسی سیاسی تحلیل شده است. در سطوح مختلف تحلیلی این رویداد بزرگ قابل بحث است. نخست از منظر فردی و ظهور دوباره کنش فرد در اجتماع بزرگ دینی، از منظر تجلی اقتدار و ظهور و حضور شیعیان و در سطح کلان رویدادی دینی و معنوی از مسلمانان و حتی غیر مسلمانان که گویای زنده بودن حیات معنوی و امید به تحقق تمدن نوین اسلامی با وجود تندبادهای معنویت گریزی و خدا ستیزی است.

در نوشتار حاضر به طور اجمالی این ابعاد بررسی شده است.

۱. سطح تحلیل خرد

حضور میلیون­ ها انسان در راهپیمایی اربعین اگرچه رفتاری جمعی در ابعادی میلیونی است اما افراد حاضر در این راهپیمایی در عین حضور در جمعیت، خلوتی با خدای خود و با خود و توجه و توسلی نیز با سالار شهیدان و مولای متقیان و دیگر پیشوایان و ائمه بزرگوار دارند.

پیوند عاطفی و حماسی با سالار شهیدان در اسلامی شدن حیات انسان­ها نقشی اساسی دارد؛ چرا که اساسا فلسفه عاشورا احیای دین و زنده نگه داشتن دین محمدی (صلی الله علیه و آله) است. چنین رفتاری که مالامال از معنویت و شور و احساس و حماسه است به بازیابی هویت دینی فرد و تقویت و انسجام آن کمک بسیاری می ­کند.

نهادینه شدن ایثار و از خودگذشتگی در شخصیت از دیگر ابعاد قابل توجه در راهپیمایی اربعین است. ایثارگری، از خود گذشتگی و مهمان نوازی و خدمت به زائران و محبان اهل بیت (علیه السلام) در دورانی که خودخواهی و بی­ توجهی به دیگران در حال گسترش است ارزش دوچندانی دارد. آشنایی با چنین رفتارهای مثبتی و تجربه آنها از نزدیک، باعث می­ شود این ویژگی­ ها در افراد نهادینه شود؛ همچنین افراد با سلیقه ها و فرهنگ ­های مختلف در کنار یکدیگر و قدم به قدم با هم برای رسیدن به مقصدی مشترک همکاری می­ کنند و این تفاوت­ها باعث نمی­ شود که به یکدیگر کمک نکنند.

یکی دیگر از دستاوردهای روان شناختی این پیاده روی، درک متقابل اطرافیان و کمک به همنوع است. افرادی که با برنامه ریزی خودشان و پذیرفتن سختی­ ها و هزینه­ های مالی تصمیم می­ گیرند گروه هایی را برای حضور در پیاده روی اربعین تشکیل دهند، راهکارهای تعامل بیشتر با همنوع را در راه رسیدن به هدفی آرمانی تمرین می ­کنند که یادگیری این مهارت، بسیار ارزشمند است. احساس خود ارزشمندی و بزرگ شدن شخصیت از دیگر ثمرات این راهپیمایی بزرگ است. بالا بردن صبر، تحمل و شکیبایی سختی­ های مسیر، به ساخته شدن افراد کمک می­ کند .[۲]

 بازیابی هویت دینی و شیعی

هویت از یک سو بر همسانی و تشابه و از سوی دیگر بر تفاوت و تمایز دلالت می­ کند؛ بدین معنی که اعضای یک گروه درون مرز مشخص و بر اساس شاخصه های هویتی به نوعی با هم شباهت دارند. از سوی دیگر افراد در خارج از این محدوده و در فراسوی مرزهای نمادین از دیگر گروه ها متمایز و بر اساس ویژگی­ های اختصاصی و تفاوت با دیگران مشخص می­ شوند؛ به بیان دیگر در خارج از مرزها گروه به جای هویت با مفهوم هویت­ ها روبرو هستیم که ناشی از تفاوت و گاهی تقابل هوی ت­ها است.

برخی از کارشناسان اجتماعی هویت را از دیدگاه فردی و روان شناختی تحلیل کرده و برخی دیگر از بررسی هویت در قالب اجتماع دفاع می­ کنند و اصطلاح هویت اجتماعی را برای بیان ارتباط فرد و جامعه به کار می­ بندند. بنابراین تعریف از هویت خویش یک اصل بسیار مهم برای هر فردی است.

از نقطه نظر روانشناسی جستجوی یک احساس واحد و یکپارچه از خود، آرمان­ها و اهداف را روشن و رسیدن به آن را ممکن می ­نماید. خود هویتی فرد به میزان زیاد بر رفتار افراد تأثیرگذار بوده است. در راهپیمایی بزرگ اربعین همسانی­ ها و اشتراک افراد حاضر از مناطق مختلف جهان یک احساس و هویت مشترکی را میان حاضران پررنگ می ­کند که ای بسا افراد در موطن خود کمتر با این حجم و تعداد از افراد دارای اندیشه و احساس و باور مشترک روبرو بوده اند.

احساس لذت “ما” بودن و کثرت و پرشماری میان افراد متعلق به یک هویت در نهادینگی و تثبیت آن هویت کمک شایانی می­ کند. در اربعین توجه به مسیر و مقصد احساس تعهد و باور نسبت به قیام سالار شهیدان زنده نگه داشتن یاد امام حسین (علیه السلام) به منزله احیاگر دین اسلام به تقویت هویت دینی و فرهنگ حسینی و حماسی کمک شایانی می ­کند.

راهپیمایی عظیم اربعین در فضای کنونی که عراق هدف اقدامات تروریستی و مانور جریان تکفیری داعش بود امکان و زمین ه­ای را فراهم آورده است تا غیریت سازی نسبت به این جریان تروریستی برای تثبیت هویت خود بیشتر فراهم شود. برگزاری همایش بزرگ اربعین در چنین فضا و مکان و زمانی که تا چندی پیش هدف تهدید جدی تروریست­ های داعش بود احساس بزرگی و عظمت ما در قبال دیگران ( گفتمان تکفیری ) را به وضوح نشان می­ دهد.

ایجاد اعتماد و همبستگی متقابل که میان شیعیان در این راهپیمایی به ظهور می ­رسد، به دلیل پیوند تاریخی و نیز گفتمانی میان شیعیان ایران و عراق سرمایه اجتماعی دو کشور محسوب می­ شود. در واقع شکل­ گیری پیوندهای میان جوانان، دانشگاهیان، نیروهای امنیتی و انتظامی، نهادها و دستگاه ­های خدمت رسان در دو کشور برای ایجاد رضایت و خدمت رسانی حداکثری به زائران، ابعاد مهمی از کارآمدی در برقراری نظم و امنیت را به نمایش می­ گذارد که به نوبه خود عامل مهمی در تقویت سرمایه اجتماعی شیعی است.

کنش عرفانی معطوف به ارزش ­ها

بسیاری نظریه های جدید در علم سیاست با رویکرد اثبات­گرا در صددند قالب­ها و الگوهایی برای تحلیل انسان­ها ارائه دهند. پیش فرض اغلب این نظریه ها از انسان مدرن، فردی منفعت جو، محاسبه گر و نتیجه گراست. نظریه هایی مانند انتخاب عقلانی، عقلانیت معطوف به هدف، عمدتا از این زاویه به رفتار انسان­ها نگریسته اند. اساس کنش عقلانی معطوف به هدف، سود دنیویی است.

در این نوع از کنش ­ها، این سود دنیوی است که فرد را بر می ­انگیزاند تا کنش از وی صادر گردد، در حالی که در پیاده روی اربعین به عنوان یک کنش، افراد کنش گر نه تنها به دنبال سود مادی نیستند بلکه تمام سرمایه مادی سالانه ی خود را در این همایش بزرگ هزینه می­کنند. علاوه بر این، در این راهپیمایی عظیم احتمال خطر جانی برای زائران حسینی نیز وجود دارد و لذا با عقلانیت ابزاری که به دنبال انتخاب بهترین وسیله برای دستیابی به هدف مادی است، نمی­توان به تحلیل این واقعه عظیم پرداخت.

 ۲.سطح تحلیل میانه: راهپیمایی اربعین به مثابه مناسک سیاسی

از نگاه امیل دورکیم جامعه‌شناس برجسته‌ی فرانسوی، آنچه جامعه را سر پا نگه می‌دارد، احساس «همبستگی» میان اعضای آن است. او برای بازشناسی جامعه‌ی ‌مدرن از جامعه‌ی ‌سنتی نیز از همین مفهوم استفاده کرده و بر اساس میزان و نوع همبستگی میان اعضای آن، جامعه‌ی‌ سنتی را جامعه‌ای ساده و دارای همبستگی مکانیکی و جامعه‌ی ‌مدرن را پیچیده و با همبستگی ارگانیک می‌داند.

البته برای درک ماهیت همبستگی اجتماعی، در جامعه شناسی دورکیم به میزان و نوع «تقسیم کار» ارجاع داده می­شود. او بر این باور بود که در شرایط تقسیم کار کم و ساده که همبستگی مکانیکی را پدید می­ آورد، مردم کارهای همانندی انجام می ­دهند و از این رو تمایل دارند که مانند هم بی اندیشند و هنجار حاکم بر چنین جامعه ای نیز هم رنگی با جماعت است.

با این حال به نظر می ­رسد در مطالعات جامعه شناسیِ دین دورکیم، می­ توان به درک بهتری از ریشه های همبستگی اجتماعی دست یافت. دورکیم بر این باور است که در جامعه ی سنتی، دین نقش پررنگی در ایجاد و تداوم همبستگی اجتماعی بازی می­کند. او اثرگذاری و تعیین کنندگی دین در چنین جامعه ای را با تکیه بر اعمال ملموس عبادی و آداب نمادین دینی توضیح می ­دهد.

گردهم آیی مردم برای انجام مناسک عبادی مشترک و نمادین در چنین جامعه ای، حس نیرومند تعلق گروهی را میان آنها ایجاد و تثبیت می ­کند. به باور دورکیم «هیچ جامعه ای وجود ندارد که لازم نداند در فواصل منظم زمانی، احساسات و آرمان­های جمعی را به علامت حفظ آنها و تصدیق دوباره آنها به نمایش بگذارد؛ زیرا این­ها هستند که عناصر سازنده وحدت و شخصیت یک جامعه را تشکیل می­ دهند. جامعه ضمناً می­ داند که این بازسازی معنوی و اخلاقی امکان ندارد، جز به وسیله گردهم آیی های مکرر و بر پا کردن تجمعات و جلساتی که در آنها افراد به اتفاق به تأکید مجدد بر احساسات جمعی خویش بپردازند.»[۳]

در راهپیمایی بزرگ اربعین احساس همبستگی میان حاضران در قوام و تثبیت همبستگی دینداران، تاثیر به سزایی دارد. تبدیل اربعین به مناسکی جهانی با فراگیر شدن این رویداد به کشورهای منطقه و نیز حضور غیرمسلمانان در این همایش عظیم، ابعاد تازه­ای به این مناسک می­ بخشد؛ چنین آیینی زمان و مکان و فضا را درهم پیوند می­زند و رفتار جمعی با تقسیم کار میان میهمانان و میزبانان و نیز احساس مشترک و عینیت آن برای انجام مناسک عبادی مشترک و نمادین، حس نیرومند تعلق گروهی را میان آنها ایجاد و تثبیت می­ کند.

اگر چه اغلب حاضران را باورمندان به مکتب شیعی و وفاداران به اسلام انقلابی تشکیل می ­دهند اما اکنون دایره چنین همایشی به اهل سنت و حتی غیرمسلمانان نیز ارتقا یافته است و نوعی همبستگی بزرگ معنویت خواهان و آزادی طلبان را رقم زده است. چنین همایشی که ابعاد سیاسی غیر قابل انکاری دارد بر بستر مناسک دینی بزرگداشت قیام سالار شهیدان صورت می­گرد و به نوعی جهانی شدن پیام انقلاب اسلامی که آن نیز بر پایه مناسک دینی عاشورا رقم می­ خورد به ثبوت می­ رساند.

در مناسک عاشورایی زمان و مکان و افراد به نمادهای خاص و با اشعار و سروده ها و نیز حضور در حسینیه ها و مساجد، یاد قیام سالار شهیدان (علیه السلام) را گرامی داشتند. مروری بر تحولات انقلاب اسلامی از قیام ۱۵ خرداد گرفته تا راهپیمایی عظیم عاشورای سال ۵۷  اهمیت استقرار انقلاب اسلامی بر پایه مناسک عاشورایی را نشان می­ دهد از این جهت گفتمان اسلام انقلابی شیعی محور در همایش بزرگ اربعین سرچشمه جریان­ ها و خیزش­ هایی است که در موفقیت محور مقاومت بر جریان معارض با فرهنگ عاشورا یعنی  جریان سلفی تروریستی تاثیر و کارایی خود را نشان داده است.

 راهپیمایی اربعین رویدادی مردمی

اگرچه اکنون با حاکم شدن دولت ­های شیعی در عراق و ایران و اهتمام دو کشور بر بسط و گسترش آیین­ های دینی و زنده نگه داشتن فرهنگ عاشوراست اما وجه مهم قابل مطالعه راهپیمایی اربعین، مردمی بودن آن است. ریشه داشتنِ فرهنگ پذیرایی از زائران امام حسین نزد مردم و عشایر عراق و نیز حضور میلیون­ ها ایرانی با هزینه شخصی و بدون سازماندهی حکومتی، به راهپیمایی اربعین هویت غالب مردمی بخشیده است.

چنین پدیده ای تبدیل شدن فرهنگ عاشورا به عمق استراتژیک دو کشور تبدیل کرده است. در واقع بر خلاف تحلیل­ هایی که حضور ایرانیان در راهپیمایی اربعین را حکومتی و ایدئولوژیک با سازماندهی رسمی القا می­ کنند؛ اکثریت ایرانیان حاضر در راهپیمایی اربعین را مردم و جوانان کشور بدون حمایت و سازماندهی حکومتی تشکیل می­دهند.

اگرچه حضور برخی نهادها در برپایی و استقرار موکب­ه ای باشکوه و عظیم؛ به نوعی تهدیدکننده سادگی و مردمی بودن این راهپیمایی تلقی شده است؛ اما دقت در منابع مالی چنین نهادهایی نیز ریشه و بنیان مردمی بسیاری از نهادهای خدمت رسان را در اربعین اثبات می­ کند. همایش و راهپیمایی بزرگ اربعین که اکثریت قاطع آن­را مردم عراق تشکیل می­دهند به نوعی غلبه و ظهور جغرافیای انسانی بزرگ شیعی را نوید داده است که با وجود حضور دو میلیون ایرانی عمدتا بر پایه حضور گسترده شیعیان و دیگر مسلمانان عراق است.

 ۳. سطح تحلیل کلان و جهانی

با توجه به اینکه دوره حاضر عصر سوم از تجدد و به نوعی دوره پسامدرن نامیده شده است و به نوعی همراه با زیر سوال رفتن برخی انگاره های تجدد بوده، اما در عمل برخلاف تصوراتی که در صدد جهانی شدن معنویت گریزی و دوری از ماوراءالطبیعه و دین هستند؛ خیزش­ هایی جهانی مانند اربعین، زنده بودن معنویت و دین را در ابعاد بزرگ منطقه ای و حتی جهانی نشان می­ دهد.

شکست داعش در جذب بخشی از مردم غرب با ارائه تصویری دروغین از اسلام، عطش دانستن از اسلام حسینی و رحمانی را که در عین مبارزه با ظلم و ستم و مقابله با جهل و تعصب جاهلی، در صدد نجات و رهایی انسان­ها از طاغوت است؛ حاکی از واقعی بودن امید به احیای معنویت در بشر عصر حاضر است که تجلی آن در آیین ­هایی چون اربعین آشکار است.

پیاده روی اربعین نشانه ی شکل ­گیری تمدن و اقتدار جهانی نوینی بر اساس کنش عقلانی معطوف به ارزش است. اقتداری که آغازگاه آن، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و امتداد آن در اربعین حسینی قابل مشاهده است. اربعین حسینی تبلور یک همزیستی زیبا از نژادها و زبان­ها و قومیت­ ها در یک سرزمین است که لازمه پدید آمدن یک تمدن جهانی است. ارزش­ های زیبایی که در تابلوی روز عاشورا ترسیم شد و زینب سلام الله علیها به تماشای آن نشست، این بار در همایش جهانی پیاده روی اربعین بازتولید می­ شود تا این بار، غربِ تشنه­ی معنویت به نظاره­ی آن بنشید.

پیاده روی اربعین، صحنه ­ای زیبا و بدیع از مناسبات و روابط و جوشش انسان­هایی است از ملیت ­ها و قومیت­ های مختلف و حتی معتقدان آیین­ هایی متفاوت از شیعه که واجد زیباترین، خالصانه ترین و عاشقانه ترین تعاملات بین انسانی است که با هیچ یک از نظریات جامعه شناسی قابل تبیین و تحلیل نیست.

اجتماع گسترده انسان­هایی از سراسر جهان با ملیت­ ها و نژادهای مختلف و از اقشار، پایگاه­ ها و منزلت­ های اجتماعی گوناگون که در واقع می­ توان آن را به مثابه نمونه ای از جامعه بشری دانست، در کنار نمایش جلوه ­های مختلف فضائل اخلاقی همچون از خود گذشتگی و ایثار، صبر، یاری به هم نوع، محبت و عطوفت و صدها خصلت والای انسانی نشان از شکل­ گیری یک فراجنبش اجتماعی در سطح جهانی است که بشریت را به آرمانشهری عینی فرا می­ خواند.[۴]

راهپیمایی اربعین گویای آن است که مشترکات عام مهم به ویژه اگر این هدف، الهی و معنوی هم باشد وحدت آفرین است، انسجام و همبستگی می ­آفریند و جمع­ گرایی را به جای فردگرایی و عام­گرایی را به جای خاص­ گرایی می ­نشاند. وقتی مسیر الهی است و در جهت آن قدم برداشته می­ شود دیگر تفاوت­ ها معنا ندارد و اختلافات و افتراقات رنگ می­ بازند.

راهپیمایی اربعین یک حرکت خودجوش مردم بنیان الهی است که خود مردم بر مبنای اعتقادات دینی و مذهبی خود ایجاد و اداره کرده­ اند و به خوبی هم اداره می­ کنند. مهمتر آنکه این امر در شرایط تهدید و خطر و عدم امکانات و با وجود سختی ­های فراوان ولی با عشق و میل درونی و خودجوش مردم انجام می­شود.

در این واقعه بزرگ افرادی از پیروان ادیان غیرمسلمان و مذاهب مختلف اسلامی حاضر هستند. افرادی از ملت­ های مختلف از شرق و غرب جهان در آن حضور دارند. افرادی از قومیت­ های مختلف و از نژادهای مختلف، افرادی از همه اقشار و طبقات جامعه، از همه سنین و زن و مرد بی اینکه در این مجمع بزرگ اهل بیت رسول اکرم صلی الله علیه و اله به تفاوت­هایشان توجهی داشته باشند در کنار هم با محبت و مودت وصف ناپذیری شرکت می­ کنند.

این امر که اهمیت اقامه عزا بر شهادت حضرت سیدالشهدا در طول تاریخ و حفظ فرهنگ شهادت را نشان می­ دهد، بیانگر آن است که شهادت آن بزرگوار، او را به حبل المتین الهی تبدیل نموده که ظرفیت گرد هم آمدن همه آزادگان از سراسر جهان صرف نظر از تفاوت­هایشان را دارد. راهپیمایی اربعین رسانه انتشار فرهنگ ضداستکباری و ظلم ­ستیزی شیعی است. آنچه نیاز بشریت امروز است. فرهنگ تمدن سازی که در آن زمینه شکوفایی استعدادهای انسانی آدمیان برای طی طریق در مسیر رسیدن به هدف غایی خلقتشان فراهم می ­شود.[۵]

 نتیجه گیری

رویداد رسانه ای اربعین از ابعاد مهمی در جامعه شناسی قابل تحلیل است با توجه به رسانه ای شدن سیاست می­توان گفت نقش و تاثیر رسانه ها در انعکاس پیام و تحقق کارکردهای جهانی عاشورا قابل توجه است. بازتاب جهانی این رویداد که به نوعی با بایکوت و سانسور خبری رسانه های دنیای الحاد و ماده پرستی و نیز ارتجاع منطقه همراه است؛ در تحقق اهداف این رویداد بزرگ تاثیرگذار است.

پوشش خبری و رسانه ای این رویداد نشان دهنده ابعاد جامعه شناختی مهمی از این آیین بزرگ اسلامی و شیعی است. می­توان گفت پررنگ شدن هویت دینی و شیعی؛ ابعاد سازنده و معنوی در شرکت کنندگان در این راهپیمایی و تاثیر آن در خودسازی، همدلی و همبستگی میلیون ها شیعه در مناسکی سیاسی و مذهبی که تحکیم کننده هویت آنان در تندبادهای معنویت گریز و به دور از هویت انقلابی است؛ شکل­ گیری گفتمان امت اسلامی انقلابی در برابر اسلام امریکایی و سازش­کار، پیوند و همبستگی تشیع ایرانی و عراقی و نیز حماسه قدرت و نمایشی از ظهور جغرافیای انسانی شیعه بخشی و امیدورای به تحقق تمدن نوین اسلامی با الهام از فرهنگ عاشورایی، از نتایج مهم در تحلیل جامعه شناسی راهپیمایی اربعین است.

پینوشت
[۱] http://parchami.ir/
[۲] – آثار پیاده روی اربعین در زندگی فردی، اجتماعی و خانوادگی، روزنامه خراسان – ۱۳۹۴/۰۸/۳۰  http://isabk.ir/index.aspx?siteid=۱&pageid=۱۷۴&newsview=۱۰۱۴
[۳] ۱۳۹۶-۰۶-۱۷ http://postchinews.ir/%D۹%۸۵%D۹%۸۶%D۸%A۷%D۸%B۳%DA%A۹-
[۴]   http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=۱۳۹۴۰۹۱۰۰۰۰۰۰۹
[۵]   http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=۱۳۹۴۰۹۱۰۰۰۰۰۰۹