قیام 15 خرداد در 1342 خورشیدی پس از برگزاری همه پرسی فرمایشی محمدرضا پهلوی و در شرایطی كه همه رسانه های خارجی و داخلی از انقلاب سفید به نیكی یاد می كردند با رهبری امام خمینی(ره) شكل گرفت.
امام خمینی(ره) در سخنانی در 13 خرداد 1342 خورشیدی در مدرسه فیضیه كه آغازی بر نهضت انقلابی و قیام پانزدهم خرداد بود، نشان داد كه در مبارزه علیه استبداد محكم و استوار است. ایشان نه تنها به تبلیغات های صورت گرفته توجهی نشان ندادند، بلكه این حركت رژیم را نتیجه ترس او از بیداری و حركت مردم در همراهی با نهضت اسلامی دانستند.
معمار بزرگ انقلاب، آگاهی سیاسی عمیق و قابل توجهی درباره توانایی مردم از خود نشان دادند و با بیانی رسا، خواسته های به حق گروه های مردمی و موارد نارضایتی آنان را در خرداد 1342 خورشیدی به گوش حكومت وقت رساندند.
سرانجام مبارزه های به حق امام خمینی(ره) سبب شد تا حكومت وقت ایشان را دستگیر كند كه این مهم اعتراض گسترده مردم شهرهای تهران، قم، اصفهان، شیراز، مشهد و تبریز را در پی داشت. نیروهای نظامی برای جلوگیری از پیشروی راهپیمایان در سه راهی ورامین با جمعیت درگیر شدند و تعداد زیادی از آنان را به خاك و خون كشیدند و فردای این روز یعنی 15 خرداد را در تهران و قم حكومت نظامی برقرار كردند، با این حال در روزهای بعد، تظاهرات گسترده ای برپا شد كه به درگیری خونین با رژیم وقت انجامید و مردم زیادی به شهادت رسیدند. محمدرضا پهلوی 2 روز پس از نهضت 15 خرداد، قیام مردم را «بلوا و اقدامی وحشیانه» نامید و سعی كرد تا آن را به خارج از مرزها نسبت دهد.
امام خمینی(ره) پس از 19 روز حبس در زندان قصر به زندانی در پادگان عشرت آباد منتقل شدند تا آن كه 11 مرداد 1342 هجری خورشیدی رسانه های گروهی از آزادی امام(ره) خبر دادند اما این آزادی نمایشی، در مدت كوتاهی تبدیل به حصر شد و رژیم، نخست امام(ره) را از زندان پادگان عشرت آباد به داوودیه و از آنجا به قیطریه انتقال داد و ایشان در یك منزل شخصی تحت مراقبت شدید ماموران قرار گرفتند. سرانجام فشار افكار عمومی رژیم را مجبور كرد تا در 15 فروردین 1343 هجری خورشیدی معمار انقلاب را آزاد كند.
قیام 15 خرداد یك خیزش خودجوش و ناگهانی بود، یك اعتراض مردمی در برابر حكومتی كه به ظلم و ستم می پرداخت و رهبری مدبرانه امام(ره) و ایستادگی و مقاومت مردم در برابر رژیم پهلوی و در راه مقاومت سبب شد تا سرانجام در 22 بهمن 1357 خورشیدی انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز قیام 15 خرداد 1342 خورشیدی به عنوان یكی از مهمترین رخداد مهم تاریخ معاصر ایران با «سیدمحسن میرحسینی» مدرس دانشگاه، مدیر گروه و عضو هیات علمی گروه حقوق و علوم سیاسی و كارشناس مسایل سیاسی به گفت وگو پرداخت.
** قیام 15 خرداد؛ نقطه عطف تاریخ مبارزه های مردمی
میرحسینی با بیان اینكه قیام 15 خرداد به عنوان یكی از مهمترین رخدادهای تاریخ معاصر ایران به شمار می رود، گفت: این قیام مهم در تاریخ معاصر كشور دارای ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و … است. رهبری روحانیان به ویژه امام راحل كه بُعد سیاسی نهضت را تشكیل می داد از برجسته ترین ویژگی های قیام 15 خرداد بود. قیامی كه نقطه عطفی در تاریخ مبارزه های مردمی و روحانیان محسوب می شود كه از دوران مشروطیت آغاز و در جریان های گوناگون خود را نشان داد.
امام خمینی(ره) به دلیل انسداد سیاسی به وجود آمده در جامعه ایران آن روزگار به پشتوانه وسیعی كه از روحانیان وقت داشتند در راستای مبارزه با رژیم پهلوی حركت خویش را شدت بخشیدند كه نخستین طلیعه آن در 15 خرداد 1342خورشیدی تجلی یافت. مردم در این دوره شاهد نوعی از خودبیگانگی فرهنگی شده بودند، این امر ناشی از رسوخ فرهنگ غرب به ایران و ترویج آن به وسیله حكومت پهلوی دوم بود كه با فرهنگ اصیل اسلامی و ایرانی فاصله زیادی داشت، بنابراین مردم خواستار بازگشت به مظاهر فرهنگی خود شدند.
فراگیر بودن این قیام نشان از خاستگاه اجتماعی آن داشت، تمامی قشرهای مردم در آن حضور یافتند و تنها به قشر روحانیان خلاصه نشد و طیف های گوناگون همچون كارگران، دانشجویان بازاریان و … در قیام 15 خرداد شركت كردند.
**دفاع از ارزش های مذهبی؛ ماهیت قیام 15 خرداد
عضو هیات علمی گروه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه یزد، قیام 15 خرداد را به لحاظ ماهیتی قیامی مذهبی و دینی قلمداد كرد و اظهار داشت: محور این قیام برپایه دفاع از ارزش های مذهبی شكل گرفت. هرچند كه در كنار آن مسایل دیگر نیز مانند استقلال سیاسی و اقتصادی از بیگانگان نیز مطرح بود. امام خمینی(ره) با تكیه بر دكترین جدا نبودن دین از سیاست كه بر دستگاه سیاسی حكومت پهلوی حاكم بود، در واقع ادامه دهنده راه افرادی همچون مدرس بودند و جمله معروف وی «دیانت ما عین سیاست ماست و سیاست ما عین دیانت ماست» مبین این امر است كه ماهیت مذهبی قیام 15 خرداد در صدر توجه اهتمام انقلابیان به ویژه بنیانگذار جمهوری اسلامی قرار داشت.
از طرفی دیگر با توجه به اینكه مردم تحت تأثیر انگیزه های مذهبی با یكدیگر بسیج شدند و رهبر نهضت انقلاب نیز از این زمینه نسبت در راه اتحاد مردم استفاده كردند. در كنار این امر ماهیت دیگر این قیام را می توان اصول ضد قدرت های استعماری دانست كه در واقع در راستای ماهیت نخست یعنی بُعد مذهب قرار گرفت زیرا در حقیقت رژیم پهلوی در این دوران سیاست هایی مخالف این موضوع را در ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی تقویت می كرد.
** تنوع اقشار مختلف در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی
این مدرس دانشگاه به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی را حاصل همدل شدن تمامی قشرهای جامعه دانست و بیان كرد: قیام 15 خرداد بستر تشكیل انجمن های اسلامی را فراهم آورد كه این امر به نوبه خود زمینه نشست ها و محافل بحث و برنامه ریزی را به منظور مبارزه با حكومت پهلوی ایجاد كرد و به خصوص مبارزه ها را از گروه های چپ و ناسیونالیست به طرف نیروهای اسلام گرا سوق داد.
ناامید شدن مخالفان شاه از روش های مسالمت جویانه از دیگر عوامل و تأثیرهای قیام 15 خرداد محسوب می شد. از این تاریخ به بعد مخالفان مشی و مطالبه سرنگونی سلطنت را در پیش گرفتند و این موضوع ورود مبارزه از فاز مسالمت جویانه به طرف سرنگونی بود كه در مواردی حتی مشی مسلحانه را بعد از قیام 15 خرداد در پی داشت كه در نهایت به پیروزی انقلاب اسلامی امتانجامید.
** پیروزی انقلاب اسلامی نتیجه قیام 15 خرداد
وی نتیجه و پیامد قیام 15 خرداد را از مهمترین عوامل تاثیر گذار بر پیروزی انقلاب اسلامی عنوان كرد و یادآور شد: افزایش آگاهی قشرهای مختلف مردم سبب شد تا شاهد رشد سیاسی آنان باشیم. اصل ولایت فقیه كه برگرفته از نظرهای امام خمینی(ره) بود در این مسیر تبیین و تشریح شد و به جایگاه اصلی خویش بازگشت. قیام 15 خرداد و ورود روحانیت و مرجعیت شیعه بااصل ولایت فقیه به میدان مبارزه با رهبری امام راحل بدنه اصلی مبارزه را تغییر داد. در واقع نهضت 15 خرداد، پایه‌های حكومت پهلوی را متزلزل كرد و با عهده دار شدن رهبری آن به وسیله روحانیت مبارز كه تجلی آن در وجود امام خمینی(ره) به عنوان یك مرجع و رهبر روشن ضمیر بود، مهمترین ثمره های این قیام محسوب می شد و باعث افزایش آگاهی سیاسی مردم و حضور بیشتر آنها در صحنه شد و سرانجام زمینه های پیروزی انقلاب اسلامی را پایه ریزی كرد.
