نمایشگاه‌های فرهنگی در کنار نمایشگاه‌های صنعتی یکی از مصادیق صنعت نمایشگاهی هستند که چه در ایران و دیگر کشورهای جهان، نقش پررنگی در عرضه ابتکارات، مزیت‌های رقابتی، نمایش ظرفیت‌ها و اجرای مبادلات مالی و فرهنگی دارند. نمایشگاه‌های کتاب در دنیا نیز از این عرصه خارج نبوده و محلی برای تعامل گروه‌های مختلفی اعم از مصرف‌کنندگان، پدیدآورندگان (نویسندگان، مترجمان، ویراستاران، طراحان و…)، ناشران، توزیع‌کنندگان، ترویج‌کنندگان، فروشندگان، صنعت چاپ، پلت‌فرم‌های عرضه دیجیتالی کتاب و… هستند.
با توجه به اینکه در میان نمایشگاه‌های فرهنگی، نمایشگاه‌های کتاب دامنه گسترده‌ای دارند، (دامنه جغرافیایی که همه بخش‌های کشور و نقاطی خارج از کشور را دربر می‌گیرد و چه دامنه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و غیره) آنچه می‌تواند حدود این دامنه را تعیین کند و به فعالیت‌هایی که در این حدود انجام می‌گیرد نظم، تناسب و هماهنگی بخشد، سیاست مدون، هماهنگی و کنترل در برگزاری نمایشگاه‌های کتاب به‌عنوان زیرشاخه‌ای از سیاست ترویج فرهنگ یا سیاست ترویج نشر و برنامه‌های تفصیلی و اجرایی است.
نخستین نمایشگاه کتاب جهان پس از جنگ جهانی دوم در سال 1946 در لایپزیک آلمان و سپس در 1949 در فرانکفورت آلمان آغاز به کار کرد و از آن زمان تاکنون، هرساله نمایشگاه‌های کتاب بسیاری در سراسر دنیا برگزار می‌شود که برخی از آن‌ها صرف‌نظر از ماهیتی فرهنگی، جنبه تجاری داشته و در بازار بین‌المللی نشر و کتاب جایگاه برجسته‌ای دارند. برخی از این نمایشگاه‌ها عبارت‌اند از؛
نمایشگاه کتاب فرانکفورت که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین نمایشگاه کتاب دنیاست و از سال 1949 به‌صورت بین‌المللی و سالانه توسط یکی از کمپانی‌های مربوط به ناشران آلمانی و انجمن کتاب‌فروشان برگزار می‌شود، نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو که یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی روسیه، اروپای شرقی و آسیای مرکزی در حوزه فرهنگ و کتاب به شمار می‌رود، نمایشگاه بین‌المللی کتاب پکن بزرگ‌ترین رویداد صنعت نشر در بازار آسیا که از سال 1986 میلادی تا 2002 به‌صورت پراکنده و از سال 2002 تاکنون به‌صورت منظم هر سال در منطقه نمایشگاهی پکن برگزار می‌شود، نمایشگاه کتاب کودکان بولونیا که شاید بتوان آن را بزرگ‌ترین و پیشروترین رویداد حرفه‌ای جهان با بیش از نیم‌قرن تجربه دانست که به صنعت چاپ و نشر و محصولات چند‌رسانه‌ای کودکان اختصاص دارد، نمایشگاه کتاب دوحه که شهرت فراوانی را طی سال‌های اخیر کسب نموده و نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب قاهره، بوینس‌آیرس، پاریس، وین، دهلی، سئول، ورشو، رم، لندن، نیویورک و ….
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز به‌عنوان «بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی ایران» یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین نمایشگاه‌های کتاب در خاورمیانه و آسیاست که از سال 1366 همه‌ساله معمولاً در اواسط اردیبهشت‌ماه آغاز به کار می‌کند و به مدت 10 روز ادامه دارد. نخستین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال 1366 در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران افتتاح شد و تا سال 1385 برگزاری آن در همین مکان ادامه یافت؛ امّا از سال 1386 نمایشگاه در مصلای امام خمینی (ره) تهران برگزار شد و در سال 1395 (بیست و نهمین دوره) محل برگزاری به مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب در جنوب شهر تهران تغییر یافت. سی‌امین دوره نمایشگاه کتاب در سال 1396 در نمایشگاه شهر آفتاب برگزار شد اما از سال 1397 دو مرتبه مصلای امام خمینی(ره) تهران میزبان برگزاری دوره‌های سی و یکم و سی و دوم بود.
اگرچه آمار دقیقی از فراوانی بازدیدکنندگان این نمایشگاه موجود نیست ولی ارقام اعلام شده، بازدیدکنندگان آخرین دوره برگزاری نمایشگاه در سال 1398 را حدوداً 5/5 میلیون نفر تخمین زده‌اند و همچنین گردش مالی این نمایشگاه نیز در حدود 130 میلیارد تومان و ناشر داخلی و خارجی حاضر در این رویداد بزرگ فرهنگی در سال‌های اخیر حدود 3000 اعلام شده است.
هدف اصلی برگزاری نمایشگاه‌های برجسته بین‌المللی کتاب در برخی از کشورهای جهان، در درجه اول تجاری است. چراکه در این نمایشگاه‌ها ناشران با واگذاری حق مؤلف و امتیازات آن به یکدیگر، به دادوستد اقتصادی مشغول بوده و ضمن تبلیغ کالایی فرهنگی، به صادرات و عرضه این کالاها به بازارهای جدید می‌پردازند ولی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بیش از آنکه رویدادی مشابه نمونه‌های خارجی باشد، جشنواره‌ای فرهنگی به بهانه کتاب است. فضایی که ایرانیان به بهانه کتاب، در محیطی حاضر شده و این فضا را بهانه‌ای برای تجربه زیست فرهنگی می‌دانند. توجه به سخنان مسئولان فرهنگی کشور طی سالیان مختلف نیز نگاه اصلی برگزارکنندگان و متولیان امر را به نمایشگاه کتاب تهران که بیشتر نگاهی فرهنگی است مشخص می‌سازد.
در نوشتار حاضر نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به مثابه یک سیستم، به معنای مجموعه‌ای از عناصر به هم مرتبط که برای نیل به هدف مشترک با هم در تعامل هستند، مورد توجه قرار می‌گیرد. سیستمی که در دل یک محیط وسیع قرار دارد و دارای ورودی، خروجی، پردازش و بازخور است. از این منظر نمایشگاه نیز مانند هر سیستمی، با تمام پیچیدگی‌هایی که از کنش متقابل و هماهنگ با محیط درونی، بیرونی، حال و آینده ناشی می‌شود، روبه‌رو است و در معرض تغییرات دائمی قرار دارد، تغییرات ناشی از نوآوری‌ها، پدیده‌ها و روندها و جریانات نوظهور، رفتارهای خلاقه محیط بیرونی، تنوع ذینفعان، تغییر مدیران و در نتیجه آن تغییر چشم‌انداز، سیاست‌ها و برنامه‌ها. آمادگی نمایشگاه برای رویارویی با این تغییرات و توانایی بقا در چنین محیط متغیری تضمین‌کننده مانایی آن است.
داشتن چنین نگاهی به نمایشگاه منجر به شکل‌گیری تفکر سیستمی می‌شود، تفکری که مدیران را یاری می‌کند تا ساختار و فرایندهای نمایشگاه را در پیوند با هم مورد توجه قرار دهند و در عین کل‌نگری، عملکرد هر یک از اجزای سیستم را بررسی کنند. اکنون که بعد از دو سال وقفه در برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به دلیل همه‌گیری کرونا، زمزمه‌های از سر گیری مجدد آن به گوش می‌رسد و معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز اوایل بهمن ماه گذشته در مصاحبه‌ای خبر از تغییر ساختار نمایشگاه داد، بد نیست تا مدیران قبل از اخذ هر تصمیم جدیدی در خصوص ساختار و فرایندهای نمایشگاه ضرورت نگاه و تفکر سیستمی را درک کنند تا از آن در تصمیمات و تغییرات احتمالی آینده خود بهره ببرند. هر چند که بهتر بود از فرصت دو ساله تعطیلی نمایشگاه برای عارضه‌یابی و بهبود ساختار و فرایندهای آن استفاده می‌شد.
یکی از مدل‌هایی که اساس آن بر مبنای مدیریت پیچیدگی است، مدل سیستم‌های مانا است که ریشه در سایبرنتیک سازمانی دارد. این مدل برای اولین بار توسط استافورد بیر شناخته شده‌تريـــن نظريه پرداز در حوزه سايبرنتيك مديريت، در دهه 1970 مطرح شد. انگاره این مدل آن است که هر سازمان برای دستیابی به مانایی باید فعالیت‌های خاصی را انجام دهد و بین این فعالیت‌ها نیز باید روابط معینی برقرار باشد. این مدل می‌تواند برای انواع نظام‌ها مورد استفاده قرار بگیرد چرا که عمومیت این مدل آن را به یک ابزار مفهومی قدرتمند برای عارضه‌یابی تبدیل می‌کند.
در مدل سیستم مانا شرایط لازم جهت مانایی در هر محیط پیچیده اعم از موجود زنده، سازمان و یا یک کشور تبیین شده است. از این رو بود که بیر مصمم بود تفکر سنتی مدیریت را در هم شکند. او به نمودار ساختار سازمانی شرکت‌ها نگریست و همه آن‌ها را برای ساختارهای پیچیده نامناسب دید. این نمودارها ایجاب می‌کردند که فردی که در رأس هرم ساختار می‌نشیند باید مغزی نیم تنی داشته باشد. چون همه اطلاعات می‌باید از تمامی سطوح ساختار به‌سوی او جریان پیدا کند و چنین به نظر می‌رسد که همه تصمیم‌گیری‌ها از مسئولیت‌های اوست. وی بر پایه بینش‌های مهم مطرح در فیزیولوژی سیستم عصبی و مفاهیم وسیع‌تری از علم سایبرنتیک، مدلی مناسب‌تر و مفیدتر را تحت عنوان مدل سیستم مانا پی‌ریزی کرد که دارای خرده سیستم‌های سیاستگذاری، توسعه و هوشمندی، کنترل، هماهنگی و عملیات است که برای عملکرد صحیح باید کانال‌های ارتباطی و جرریان‌های اطلاعاتی لازم بین خرده سیستم‌ها برقرار باشد.
بیر در آثارش از اینکه افراد آن‌طور که باید مدل او را نشناخته‌اند شکایتی ندارد، ولی به‌قدری مدل سیستم‌های مانا را برای مردم در آینده‌ای نه‌چندان دور ضروری می‌داند که در مقاله «دنیا در رنج» راهکار رهایی مردمان آینده را استفاده از مدل سیستم‌های مانا می‌داند. مدل سیستم‌های مانا قابل تطبیق با هر ساختار پیچیده، از یک شرکت یا سازمان گرفته تا یک کشور، در هر زمان و مکانی است. مؤید این ادعا پروژه سایبرسین بود که توسط بیر به درخواست سالوادور آلنده در شیلی به عنوان یک سیستم مدیریت دولتی طراحی و اجرا شد. سیستمی که علیرغم تمام کارشکنی‌های امریکا جز با کودتای نظامی متوقف نشد.
در خصوص نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز مانایی به‌عنوان ظرفیت این سیستم جهت ماندن به‌صورت یک موجودیت مستقل مطرح است و ساختار مانای نمایشگاه فارغ از اینکه سکان مدیریت آن در دست دولت باشد یا تشکل‌های نشر به بقای خود در محیط ادامه می‌دهد. برای رسیدن به چنین ساختاری در مرحله اول باید ساختار نمایشگاه مورد عارضه‌یابی و آسیب‌شناسی کارکردی قرار گیرد و نواقص سیستم موجود شناسایی شود تا بر اساس این عارضه‌یابی بتوان در مرحله بعد ساختار مناسب سیستم نمایشگاه برای رسیدن به مانایی طراحی و پیاده‌سازی شود.
